СОНГУУЛИЙН ЗАРДЛЫН ДЭЭД ХЭМЖЭЭГ ТОГТООЛОО

Монгол улсын ерөнхий аудитор  А.Зангадтай ярилцлаа.

-Нам, эвслийн сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг гурван тэрбум 400 сая төгрөгөөр тогтоолоо. Ямар шалгуур үзүүлэлтүүдийг ашиглан энэ хэмжээг тогтоодог юм бэ? 
-Үндэсний аудитын газар сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг тойрог бүрт нэг нэр дэвшигчийн зарцуулах зардал болон нам, эвслээс зарцуулах зардлын хэмжээг хуулийн хугацаанд нь тооцож гаргаад Сонгуулийн ерөнхий хороо, Монголбанкинд хүргүүлсэн. Зардлын дээд хэмжээг тогтоохдоо анхаарах гол шалгууруудыг Сонгуулийн тухай хуульд заачихсан байгаа. Тухайлбал, ухуулагч нарт цалин урамшуулал өгч ажиллуулахыг хориглосон, сурталчилгааны хугацаа нэг сар байсан бол 18 хоног болж буурсан, телевизүүдийн сурталчилгааны цагийг багасгасан. Эдгээрийг үндэслэж тооцох аргачлалаа боловсруулсан. Өмнө нь тооцоо хийж байсан аргачлал, арга зүй бидэнд олдсонгүй. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаас сурталчилгааны үнийн судалгаа хийж тооцоонд ашигласан.  Тойрогт нэр дэвшигчдийн зардлын дээд хэмжээг тойрог тус бүрээр нь тогтоолоо. Нам, эвслийн сонгуульд зарцуулах зардлын дээд хэмжээг гурван тэрбум 400 сая төгрөгөөр тогтоосон. Энэ нь сонгуульд оролцогч нам, эвсэл бүрт ижил нэг л тоо юм.
-2012 оны сонгуулиар нам, эвслийн зарцуулах зардлын дээд хэмжээ 9.6 тэрбум төгрөг байсан. Энэ удаад бараг гурав дахин бууруулжээ.
-Ингэж буурсан нь сонгуулийн хуультай холбоотой. 9.6 тэрбум гэдэг тоог тооцсон нь бидэнд олдоогүй. Түүнд нэг их ач холбогдол өгөөгүй. Хуульд заасан хязгаарлалт, шаардлагуудыг үндэслээд аргачлалаа гаргасан, түүний дагуу тооцоход гарч буй тоо бол 3.4 тэрбум гэж үзэж болно. Нэлээд бодитой тооцсон гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл өмнөх сонгуулиар мөрдсөн дээд хязгаар өндөр (9.6) байсан боловч гүйцэтгэл нь дунджаар 4.5 тэрбум байсан. Зардал буурах хүчин зүйлийг би дээр хэлсэн. Харин үнэ тариф, ханшийн өөрчлөлттэй холбоотой зардал өсгөх хүчин зүйл бий. Өнөөгийн үнэ тарифийн төвшинг зардлын тооцоонд тусгаж авсан учир үүнийг бас тусгасан гэж үзнэ.
-Хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаас сурталчилгааны үнийн саналыг нь авсан гэсэн. Намуудаас саналыг нь авсан уу?
-Бүх намаас санал авсан. Зардлын дээд хэмжээг тогтоохдоо намуудаас санал авна гэсэн заалт хуульд байхгүй. Гэхдээ бид намуудын саналыг харгалзаж үзэх зорилгоор бүх саналыг нь авсан.
-Танай шийдвэр намуудаас ирүүлсэн саналд хэр зэрэг нийцэж байгаа вэ?
-Боломжийн гэж үзэж байгаа. Бүх намаас ирсэн саналуудыг нэгтгээд дунджаар  нь харьцуулсан.
-Сонгуулийн дараа танай байгууллага зарцуулалтад нь аудит хийж зардлын дээд хэмжээнээсээ хэтрүүлсэн, санхүүжүүлэх ёсгүй зардлыг санхүүжүүлсэн эсэхийг тогтоох уу?
-Тэгнэ. Үүнийг зохицуулсан заалт Сонгуулийн тухай хуульд бий. Сонгуулийн ерөнхий хороо нам, эвслүүдийн сонгуулийн зардлын тайланг аваад манайд ирүүлнэ. Манайх хүлээж авснаасаа хойш 90 хоногийн дотор баталгаажуулах ёстой.
-Хандивлагчдынх нь өгсөн мөнгө зарцуулах ёстой зардлынх нь дээд хэмжээнээс хэтэрсэн тохиолдолд яах вэ. Зарцуулаагүй үлдсэн мөнгийг нь зөвхөн тийм зүйлд зарцуулна гэсэн заалт бий юү? 
-Нам, эвслийн дансанд орж ирэх мөнгөнд хязгаар гэж байхгүй. Харин данснаас гадуур хандивын тухай ойлголт байхгүй. Зарцуулаагүй үлдсэн мөнгө гэдэг бол сонгууль дууссаны дараахь ойлголт. Хэрэв хандиваас нь мөнгө үлдвэл намынхаа үйл ажиллагаанд л зарцуулдаг байлгүй. Ямартай ч сонгуулийн дараа тухайн нам, эвсэл хэдэн төгрөг босгож хэдийг нь зарцуулсан, хэд нь үлдсэн бэ гэдэг мэдээлэл олон нийтэд ил болно. Нэг сая төгрөгөөс дээш хандив өгсөн иргэн, хоёр сая төгрөгөөс дээш хандив өгсөн аж ахуйн нэгжүүдийн нэрсийг өгсөн мөнгөний хэмжээтэй нь танилцуулна.
-ИТХ-ын сонгуульд зарцуулах зардлын дээд хэмжээг хаанаас тогтоох вэ? 
-Орон нутгийн сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг санал хураалт явуулах өдрөөс 90 хоногийн өмнө тогтооно гэж хуульд заасан. Үүний дагуу орон нутгийн аудитын байгууллагууд гуравдугаар сарын 29-ний дотор тухайн орон нутгийнхаа сонгуулийн  зардлын дээд хэмжээг тогтооно гэсэн үг.
-Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээнээс гадна нам, эвслүүдийн амлалтын хязгаарыг хэзээ яаж тогтоодог вэ. Улс орны чадамжаас давсан зүйл амлахыг хориглодог шүү дээ?
-Үүнд манай байгууллага аудит хийж дүгнэлт гаргах, түүнийг үндэслэж Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэхээр хуульчлагдсан. Хуульд заасны дагуу сонгуульд өрсөлдөх нам, эвсэл мөрийн хөтөлбөртөө аудит хийлгэх ёстой. Манайхаас мөрийн хөтөлбөрийг нь баталгаажуулсан нам, эвслийг Сонгуулийн ерөнхий хороо албан ёсоор бүртгэдэг юм.
-Тантай уулзсаных өөр асуух зүйл байна. Шилэн дансны хуулийг хэрэгжүүлээд бүтэн жилийн хугацаа өнгөрлөө. Хуулийн хэрэгжилт ямархуу үр дүнтэй байгаа вэ?
-Шилэн данс бол Монгол Улсын удирдлагын систем, төрийн нөөцийн зарцуулалт, түүний санхүүгийн хяналтад томоохон үзэгдэл болсныг өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд харууллаа. Шилэн дансны тухай хуулиар Үндэсний аудитын газарт уг хуулийн хэрэгжилтэд хөндлөнгийн хяналт тавих үүрэг хүлээлгэсэн. Хүлээсэн үүргийнхээ дагуу хууль хэрэгжиж эхэлсэн цагаас тодорхой төлөвлөгөөтэйгөөр  аудит хийж байна. Жилд хоёр удаа аудит хийж тайлан гаргахаар төлөвлөсөн. Эхний удаа хууль дөнгөж хэрэгжиж эхэлсэн 2015 оны нэгдүгээр удирлын дүнд аудит хийсэн. Тайланг нь зургадугаар сард танилцуулсан. Одоо бүтэн жилийн хэрэгжилт нь ямар байсан бэ гэдэгт аудит хийсэн тайлангаа гаргахаар ажиллаж байна. Нэгдүгээр улиралд багтаан гаргах ёстой учраас удахгүй олон нийтэд ил болно.
-Эхний тайлангаар илэрсэн зөрчлүүд арилсан эсэх нь удахгүй тодорхой болно гэсэн үг үү?
-Тийм. Бүтэн жилийн турш юу болов гэдгийг жилийн эцсийн аудитаар гаргана. Өмнө нь гаргасан зөрчлөө арилгаагүй байвал холбогдох газруудад нь хариуцлага тооцох санал хүргүүлнэ. Мөн арга зүйн хувьд хэрэгжүүлэх боломжгүй байгаа бол түүнийх нь учир шалтгааныг олж, засч залруулах зөвлөмж өгнө. Ер нь аудитын зорилго нь юу вэ гэвэл хууль дагаж мөрдүүлэх. Түүнээс биш дагаж мөрдөөгүй байна гээд шийтгэх нь аудитын байгууллагын зорилго биш. Үндэсний аудитын газар бол хариуцлага тооцдог байгууллага ч биш. Хуулийг хэрэгжүүлээгүй нь аудитаар тогтоогдвол хариуцлага тооцох ёстой газар нь хариуцлагаа тооцно.
-Удахгүй гарах Шилэн дансны тухай хуулийн 2015 оны хэрэгжилтийн тайланг сонгуулийн өмнө улс төрийн зорилгоор ашиглах байх даа?
-Тэр ойлгомжтой. Улс төр хийнэ. Цэг, таслал андуурсан, худлаа байсан ч хамаагүй “Аудит тэгж дүгнэжээ” гээд олон нийтэд цацна. Аудитын тайланг нарийвчлан харахад түүнээс нь өөр байсан ч хамаагүй. Үүнийгээ улстөржиж байгаа хүмүүс маш сайн хийдэг. Гэхдээ ингэлээ гээд аудитын тайлангаа олон нийтэд ил тод болгохгүй байна гэж байхгүй. Гаргах л ёстой учраас гаргахаас өөр аргагүй.
-Шилэн дансны тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш шилэн гэх тодотголтой болсон иргэн Б.Цогтгэрэл таныг дүрслэн түүнийгээ шатаасан. Ямар шаардлага тавиад тийм үйлдэл хийсэн юм бэ. Танаас хууль хэрэгжүүлэхийг шаардсан гэж олон нийт ойлгосон.
-Тухайн үед нь би эзгүй байсан. Манай хүмүүстэй уулзаж ярилцаж, за зүү болж тохиролцчихоод гараад явахдаа тийм үйлдэл хийсэн байдаг юм. Хуулийн байгууллагууд анхааралдаа авсан байлгүй. Ноцтой зүйл нь юу вэ гэвэл, бензин авч ирж галын аюул болох нөхцөлийг бүрдүүлсэн, мэдээлэлгүй хүмүүсийг уриалан дагуулж ирсэн. Тэр хүмүүсийнхээ хамт гал гаргаж хоёр ч хүний хувцас шатсан. Ойр хавьд нь битүү машин зогсчихсон газарт гал гаргасан нь маш аюултай үйлдэл. Иргэн Б.Цогтгэрэлийн хэлж ярьж байгаа зүйлд бид нэг их ач холбогдол өгөхгүй байгаа. Хүн бүхэнд ойлгомжтой, улс төр хийж байхад  бид “Энэ ийм шүү, тэр тийм шүү” гэж яриад яахав дээ. Нэхээд байгаа зүйл нь юу вэ гэвэл эхний улиралд Шилэн дансны тухай хуулийг дагаж мөрдөх асуудал дээр зөрчилтэй гэж үзсэн нэр бүхий албан тушаалтнуудад хариуцлага тооц гэсэн асуудлаар манайд хандсан. Түүнийхээ хариуг нэхэж улс төр хийдэг юм. Тавиад байгаа шаардлага, нэхээд байгаа зүйлд манай байгууллага хуульд заасны дагуу тодорхой хариу өгч ажилласан учир би нэг их ач холбогдол өгдөггүй юм. Харин галдан шатаах балмад ажиллагаа зохион байгуулсан, дахин ийм үйлдэл хийнэ гэсэн нь нотлох баримтаас тодорхой байна. Энэ танхай үйлдэлдээ учир мэдэхгүй хүүхэд залуучуудыг турхирч татан оролцуулсан байж магадгүй сурагтай. Үүнийг анхаарахаас өөр аргагүй. Тэр хүн “иргэн” гэдэг нэрийг ашиглаж улс төр хийж байгааг хэн хүнгүй мэддэг болсон гэж ойлгож байна. УИХ дахь МАН-ын бүлгийн зөвлөхөөр ажилладаг учраас УИХ-ын Байнгын хороо, ажлын хэсгийн зарим хуралдаанд орж суудаг. Жирийн иргэнд ийм боломж байхгүй. МАН-ын Бага хурлын гишүүн гэдгээ тэр өөрөө зарласан. Сонгуульд нэр дэвших гэж байгаа гэсэн яриа явж л байна. Жирийн иргэн төрийн байгууллага руу бензин бариад хүмүүс турхирч очихгүй л дээ. Иргэн Б.Цогтгэрэл 2015 оны аравдугаар сарын 15-нд Үндэсний аудитын газарт гаргасан өргөдөлдөө Шилэн дансны тухай хуулийг зөрчсөн гэх нийт 21 байгууллагын 24 албан тушаалтныг шалгуулах хүсэлт гаргаж, “Нэр дурдсан этгээдүүдэд холбогдох арга хэмжээ авч хуульд заасан хугацааны дагуу зохих хариуг иргэн надад ирүүлнэ гэдэгт итгэж байна” гэж бичсэн байдаг юм. Үндэсний аудитын газар Шилэн дансны тухай хуулийн хэрэгжилтийн нэг жилийн дүнгийн аудитыг улс орон даяар хийж эхэлсэн, дуусах болоогүй, өргөдөлд дурдсан байгууллагууд энэ аудитад хамрагдаж байсан тул арваннэгдүгээр сарын 25-нд өргөдлийнх нь хариуг өгөх зорилгоор Б.Цогтгэрэлийг дуудан ирүүлж хийсэн уулзалтаар “Нэр бүхий байгууллага албан тушаалтны шилэн дансыг шалгасан талаарх мэдээллийг Шилэн дансны тухай хуулийн хэрэгжилтэд хийх аудитын тайлан мэдээ гарсан үед танилцуулах” гэсэн шийдэлд нэгдсэн ойлголттойгоор хүрсэн. Энэ тухай уулзалтын протоколд тодорхой тэмдэглэсэн байгаа. Иргэдээс төрийн байгууллага албан тушаалтанд гаргасан өргөдөл, гомдлыг шийдвэрлэх тухай хуулийн арвантавдугаар зүйлийн хоёрт заасан арга хэмжээг авсан гэсэн үг. Энэ хуулийн арвантавдугаар зүйлийн дөрөвт “Өргөдөл гомдлыг шийдвэрлэсэн, эсхүл, энэ зүйлийн хоёр дахь хэсэгт заасан арга хэмжээг авсан тохиолдолд энэ тухай хариуг биечлэн, амаар буюу харилцах утсаар, эсхүл бичгийн зэрэг тохиромжтой хэлбэрээр мэдэгдэнэ” гэж заасан байдаг. Хуулийн энэ заалтуудыг үндэслэн Б.Цогтгэрэлийн өргөдлийн хариуг биечлэн уулзаж амаар өгч байгаа болохыг хоёр тал удаа дараа нотлон хэлэлцэж харилцан ойлголцсон. Гэтэл сүүлийн үед түүний хийж буй улс төр нь аудитын дүн, тайланд нөлөөлөх гэсэн халдлага гэж үзэхээр байна. Ер нь аудитын тайлангийн дүн, дүгнэлтэд нөлөөлөхийг оролдох, шахалт үзүүлсэн асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх, иргэний өргөдлийг хэрхэн аудитын үйл ажиллагаанд ашиглах, үнэлэх арга зүй, стандарт бий. Түүнийхээ дагуу л шийдвэрлэгдэнэ.

Эх сурвалж: Ардын эрх сонин