Д.Занданбат: Төсвийн удирдлагын зарчмын хэрэгжилт хангалтгүй байна

УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын хороо өнөөдрийн (2021.10.27) хуралдаанаар Монгол Улсын 2022 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2022 оны төсвийн тухай, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 2022 оны төсвийн тухай, Ирээдүйн өв сангийн 2022 оны төсвийн тухай хуулийн төслүүдийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийг хийв. Төслийн талаар УИХ-ын гишүүн, Сангийн сайд Б.Жавхлан танилцуулсан.

Дэлхий нийтийг хамарсан коронавируст халдварын цар тахал дэгдсэнээр 2020 онд дэлхий эдийн засаг 5.3 хувь, манай улсын эдийн засаг 4.6 хувиар агшиж, төсөв, санхүүгийн хүнд он жилүүд өнгөрсөн гэдгийг танилцуулгад дурдав. Харин Засгийн газар боломжит бүх нөөцийг дайчилж иргэдийнхээ эрүүл мэнд, орлогыг хамгаалах, аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжих, эдийн засгийг идэвхжүүлэх арга хэмжээг цаг алдалгүй хэрэгжүүлсний үр дүнд эдийн засгийн өсөлт энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар 6.3 хувь, жилийн эцсээр 4.1 хувьд хүрэхээр хүлээгдэж байна. Засгийн газар ирэх оны төсвийн төслийг “ХӨДӨЛМӨР, БҮТЭЭМЖ, ӨСӨЛТ”-ийг дэмжихэд чиглүүлжээ. Энэ хүрээнд худалдаа, бизнесийг хөнгөвчлөх, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх, хөгжлийн томоохон төслүүдийг эхлүүлэх зэргээр экспортыг эрчимжүүлж, ажлын байр, бүтээмжийг нэмэгдүүлэн эдийн засгаа тэлж, төр хувийн хэвшлийн түншлэлийг шинэ шатанд гаргана хэмээн төлөвлөжээ.

Түүнчлэн гадаад худалдааг дэмжих, экспортыг нэмэгдүүлэх ажлын хүрээнд хилийн мэргэжлийн хяналтын алба, экспорт, импортын хорио цээрийн албаны чиг үүргийг гаалийн байгууллагад нэгтгэж, гадаад худалдаа эрхлэгчдээс шаардах баримт бичиг, биет үзлэг, шалгалтын тоог бууруулж, бараа бүтээгдэхүүнийг улсын хилээр хурдан, шуурхай, зардал багатай нэвтрүүлэх боломжийг бүрдүүлнэ. Үүгээр зогсохгүй, гаалийн үйлчилгээг орчин үеийн дэвшилтэт техник технологи бүхий тоног төхөөрөмж ашиглан үзүүлж, иргэд, аж ахуйн нэгжийн гадаад худалдаанд зарцуулах цаг, зардлыг бууруулах замаар худалдааг дэмжинэ хэмээн Сангийн сайд танилцууллаа.

Дээрх төсвийн бодлогын арга хэмжээний үр дүнд Монгол Улсын 2022 оны нэгдсэн төсвийн нийт орлого 16.4 их наяд төгрөг, нэгдсэн төсвийн нийт зарлага 18.2 их наяд төгрөг, төсвийн тэнцвэржүүлсэн алдагдал 2.4 их наяд төгрөг буюу ДНБ-ий 5.1 хувьд хүрч, эдийн засаг 5.0 хувиар өсөхөөр төсөөлсөн байна.

Дараа нь, Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Занданбат Монгол Улсын 2022 оны нэгдсэн төсвийн төслийн талаарх аудитын дүгнэлтийг танилцуулсан. Төсвийн төслийн талаарх аудитын дүгнэлт гаргахдаа төрийн аудитын стандартыг баримталж, төсвийн орлого нэмэгдүүлэх, төсвийн зарлагыг бууруулах, төсвийн санхүүжилтийн үр ашгийг дээшлүүлэхэд анхаарч ажилласны үр дүнд УИХ-д төсвийн орлого нэмэгдүүлэх 2 асуудлыг толилуулж, Засгийн газарт төсвийн санхүүжилтийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх 5 зөвлөмжийг өгөөд байгаа юм.

Тус байнгын хороонд харьяалагдах төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын 2022 оны төсвийн төсөлд Санхүүгийн зохицуулах хорооны даргын 2022 оны төсвийн төсөл нь 2021 оны төсвийн төслөөс 0.5 тэрбум төгрөгөөр буурсан, Үндэсний статистикийн хорооны даргын төсөв 7.5 тэрбумаар нэмэгдсэн, Барилга, хот байгуулалтын сайдын төсөв 155.4 тэрбум төгрөгөөр, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдын төсөв 35.9 тэрбум төгрөгөөр, Зам, тээврийн хөгжлийн сайдын төсөв 218.6 тэрбум төгрөгөөр, Эрчим хүчний сайдын төсөв 125.3 тэрбум төгрөгөөр тус тус нэмэгджээ.

Үндэсний аудитын газар нь аудитын явцад цуглуулсан нотлох зүйлс, аудитын дүнд үндэслэн гаргасан дүгнэлтээс тус байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд хамаарах хэсгийг танилцууллаа. Тухайлбал, аудитын дүгнэлт 6.1 буюу Монгол Улсын 2022 оны төсвийн хүрээний мэдэгдэл, 2023-2024 оны төсвийн төсөөлөлд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөлд нэгдсэн төсвийн тэнцвэржүүлсэн орлого 15,771.7 тэрбум төгрөг буюу ДНБ-ий 33.7 хувь, нийт зарлага 18,158.8 тэрбум төгрөг буюу ДНБ-ий 38.8 хувь, тэнцвэржүүлсэн тэнцэл 2,387.1 тэрбум төгрөг буюу ДНБ-ий -5.1 хувьтай тэнцэж байгаа нь төсвийн тусгай шаардлагыг хангаж байна. Гэвч төсвийн хүрээний мэдэгдлийг тухайн жилийн төсөвтөө тааруулан өөрчилж ирсэн нь нэгдсэн төсвийн тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн төсвийн удирдлагын зарчмын хэрэгжилт хангалтгүй байгааг харуулж байна гэжээ.

Аудитын дүгнэлт 6.3 буюу төсвийн төлөвлөлтийг дунд хугацааны хөгжлийн бодлогод нийцсэн, нотолгоо-үр дүнд суурилан хийх ажлыг төлөвшүүлэх шаардлагатай гэжээ. Тухайлбал, төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын 2022 онд хэрэгжүүлэх зарим хөтөлбөр, үр дүнгийн үзүүлэлтүүд нь Засгийн газрын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөр, хөгжлийн бодлогын баримт бичигтэй уялдаагүй, салбарын үйл ажиллагааны үр дүнг бүрэн, бодитой илэрхийлэхгүй байгаа аж. Аудитын дүгнэлт 6.5-д Засгийн газраас өргөн мэдүүлсэн газрын тосны үйлдвэрлэлийн дайвар бүтээгдэхүүн, керосиныг онцгой албан татвараас чөлөөлөх тухай хуулийн төслийг 2021 оны аравдугаар сарын 6-ны өдрийн хуралдаанаар буцаан татсан тул уг бараанд ногдуулах онцгой албан татварыг тооцоолж төсөвт тусгах шаардлагатай гэдгийг аудитын дүгнэлтэд дурджээ.

Аудитын дүгнэлт 6.6-д Засгийн газраас дэвшүүлсэн төсвийн хэмнэлтийн бодлогод нийцүүлэн төрийн захиргааны байгууллагуудын автомашины хэрэглээг төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр хэрэгжүүлж, төсвийн үр ашгийг нэмэгдүүлэх боломж бий гэж үзсэн байна. Аудитаар төсвийн төсөлд тусгасан зардал хэмнэх зорилтын хүрээнд Засгийн газрын 2015 оны 184 дүгээр тогтоолд заасан шаардлагад нийцээгүй суудлын автомашиныг шилжүүлэх, худалдан борлуулах замаар төсвийн зардлыг хэмнэх боломж байна гэж дүгнэсэн. Иймд тус Байнгын хорооны эрхлэх асуудлын хүрээнд хамаарах төсвийн ерөнхийлөн захирагчид Засгийн газрын бодлогыг хэрэгжүүлж автомашинд зарцуулдаг байсан засвар үйлчилгээ, жолоочийн орон тоо, цалин гэх мэт зардлыг хэмнэх, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлээр автомашины хэрэглээг зөв, зохистой шийдвэрлэх боломжтой гэжээ.

Аудитын дүгнэлт 6.7-д төсвийн төсөлд тусгагдсан орлого, зардалтай холбоотой нарийвчилсан тоон мэдээлэлтэй нээлттэй танилцах төсвийг оновчтой төлөвлөх, дүн шинжилгээ хийх боломж хязгаарлагдаж байгааг дурдсан байна. Төсвийн тухай хуульд “төсөв хэлэлцэх, батлах” үйл ажиллагаа нээлттэй /6.5.1/, “батлагдсан төсөв, тэдгээрийн гүйцэтгэл”-ийн ил тод байдлыг хангах /41.7/ болон төсвийн гүйцэтгэл, зарцуулалт нь батлагдсан төлөвлөгөөний дагуу хэрэгжиж байгаа эсэхэд олон нийт хяналт тавих боломжоор хангах /6.5.3/ талаарх зохицуулалтыг тусгаж өгсөн. Харин төсвийн төсөл боловсруулах, хөрөнгө оруулалтын төсөл, арга хэмжээний санал бэлтгэх үйл ажиллагааг ил тод, нээлттэй, олон нийт хяналт тавих боломж олгох асуудал тодорхойгүй байгаа аж. Төсвийн төлөвлөлтийн чанар сайн бол төсвийн гүйцэтгэл илүү үр дүнд хүрэх нөхцөл хангагдана. Иймд төсвийн төлөвлөлтийн үйл явцыг төсвийн зарцуулалттай нэгэн адил ил тод, нээлттэй байлгах, олон нийт хяналт тавих боломжоор хангах хууль эрх зүйн орчныг бий болгон сайжруулах шаардлагатай гэжээ.

Аудитын дүгнэлт 6.10 буюу төсөвлөлтийн зарим шаардлага хангаагүй хөрөнгө оруулалтын 62 төсөл, арга хэмжээг нийгэм, эдийн засгийн ач холбогдлоор дахин эрэмбэлж хуулийн шаардлагад нийцүүлэн зохицуулалт хийх шаардлагатай гэсэн байна. Тухайлбал, Барилга, хот байгуулалтын сайдын багц дахь төсөвлөлтийн зарим шаардлага хангаагүй 36.8 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүн бүхий 13 төсөл, арга хэмжээ, Зам, тээврийн хөгжлийн сайдын багц дахь төсөвлөлтийн зарим шаардлага хангаагүй 108 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүн бүхий 7 төсөл, арга хэмжээ, Эрчим хүчний сайдын багц дахь төсөвлөлтийн зарим шаардлага хангаагүй 1 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүн бүхий 1 төсөл, арга хэмжээ, нийтдээ 145.8 тэрбум төгрөгийн санхүүжих дүн бүхий 21 төсөл, арга хэмжээ төсөвлөлтийн зарим шаардлага хангаагүй байгааг дурдсан.

Эцэст нь, аудитын дүгнэлт 6.13-д олон улсын байгууллагуудаас цар тахлын нөхцөл байдлыг харгалзан өгсөн зөвлөмжийн хүрээнд нийтийн эрүүл мэндэд чиглэсэн цогц арга хэмжээнд зарцуулах хөрөнгийг төсөвт бодитой тооцож тусгаснаар нүүрсний экспортыг төлөвлөсөн хэмжээнд хүргэж, эдийн засгийн өсөлтийг хангах боломж байна гэжээ.

Б.Жавхлан сайдын танилцуулга болон Монгол Улсын Ерөнхий аудитор Д.Занданбатын танилцуулсан аудитын дүгнэлттэй холбогдуулан УИХ-ын гишүүд асуулт асууж, ажлын хэсгээс хариулт авав.

УИХ-аас 2018 онд ногоон болон дотоодын худалдан авалтын дэмжихээр холбогдох хуульд өөрчлөлт оруулсныг Х.Булгантуяа гишүүн сануулаад, 2019 оноос хойших энэ төрлийн худалдан авалтын харьцуулсан үзүүлэлт, ирэх оны төсвийн төсөлд ногоон худалдан авалт болон үндэсний үйлдвэрлэлийг төрийн худалдан авалтаар хэрхэн дэмжих талаар тодруулсан. УИХ-ын гишүүн C.Чинзориг ирэх онд экспортыг нэмэгдүүлэх чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар тодрууллаа. Мөн бүсчилсэн байдлаар мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн боловсруулж, экспортод гаргах үйлдвэрүүд байгуулах зорилт, арга хэмжээнүүдийн хэрэгжилтийн талаар, Хоршооны тухай хуулийн хэрэгжилтийг хангах чиглэлээр хийж хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаар мэдээлэл хүсэв.

УИХ-ын гишүүн О.Цогтгэрэл ирэх оны төсөвт төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүдийн талаарх тооцоолол хэрхэн туссаныг тодруулсан бол Н.Ганибал гишүүн Орон нутгийн хөгжлийн сангийн төсвийн төлөвлөлтийн талаар асуулт асууж, хариулт авав. Түүнчлэн УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатар, Ц.Цэрэнпунцаг, Д.Батлут, Д.Бат-Эрдэнэ, Ж.Ганбаатар нар асуулт асууж, Сангийн сайд болон Засгийн газрын бусад гишүүн, Монгол Улсын Ерөнхий аудитороос хариулт, тайлбар авав. Ийнхүү төслүүдийн хоёр дахь хэлэлцүүлгийг хийсний дараа гишүүдээс гаргасан зарчмын зөрүүтэй саналын томьёоллуудаар нэгбүрчлэн санал хураалт явууллаа. Ингээд Монгол Улсын 2022 оны төсвийн тухай, Нийгмийн даатгалын сангийн 2022 оны төсвийн тухай, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн 2022 оны төсвийн тухай, Ирээдүйн өв сангийн 2022 оны төсвийн тухай хуулийн төслүүд хоёр дахь хэлэлцүүлгийг хийсэн талаарх санал, дүгнэлтээ Төсвийн байнгын хороонд хүргүүлэхээр боллоо хэмээн Улсын Их Хурлын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээлэв.