1922-1925 – Ардын хувьсгалт Засгийн Газрын дэргэдэх Хянан байцаах Хэлтэс
1922 оны 6 дугаар сарын 23-ны өдөр “Ардын засгийн газар бүрэлдэхүүнд хянан байцаах хэлтэс” нэртэйгээр байгуулагдсанаар өнөөгийн Монгол Улсын Үндэсний Аудитын газрын үндэс суурь тавигдсан.
Тус хэлтэс дараах чиглэлээр ажиллаж байна. Үүнд :
Төрийн хянан шалгах байгууллагын анхны даргаар Д.Цэдэн-Иш тохоон томилогдсон ба Монголд төрийн хянан шалгах үйл ажиллагааны үндэс суурийг тавих, анхны хянан шалгах байгууллагыг бэхжүүлэх, үйл ажиллагааг тогтмолжуулахад ихээхэн хувь нэмэр оруулжээ.
1925-1926 – БНМАУ-ын Бүгд Байцаах Яам, Хянан Байцаах Яам
”Ардын Засгийн газрын хянан байцаах хэлтэс” үйл ажиллагаагаа өргөжүүлэн 1925 оны 11 дүгээр сарын 25-ны өдрөөс “Бүгд байцаах яам”, 1926 оны 1- дүгээр сарын 15-ны өдрөөс “Хянан байцаах яам” болжээ.
Уг яамдыг /анхны 7-гийн нэг/ Д.Лосол удирдан ажиллаж байжээ.
1926 оны 1 дүгээр сарын 22-нд Хянан байцаах яамны орон тоог дүрэмд заасан сайд, орлогч сайд, эрхэлсэн түшмэл, байцаагч зэрэг албан тушаал бүхий нийт 37 хүний орон тоотойгоор баталсан байна.
1926-1930 – Эдийн засгийн зөвлөлийн дэргэдэх Эдийн засгийн асуудлыг хянан байцаах хэлтэс
1926 оны 12 сарын 20-ны өдөр “Хянан байцаах яам ” нь татан буугдаж “Эдийн засгийн зөвлөлийн дэргэдэх Эдийн засгийн асуудлыг хянан байцаах хэлтэс” нэртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулах болсон байна.
Эдийн засгийн зөвлөлийн хянан байцаах хэлтсийн үндсэн үүрэг нь улс олон нийтийн өмч, хөрөнгийн ашиглалт зарцуулалтад хяналт тавих байжээ.
Хянан байцаах яамыг 1926 онд татан буулгасны дараа төрийн санхүүгийн хянан шалгах үйл ажиллагаа нь Эдийн Засгийн Зөвлөлийн дэргэд байгуулагдсан Хянан байцаах хэлтэст 1926-1930 онд төвлөрчээ.
1926 оны 12 дугаар сарын 10-нд Хянан байцаах яамыг татан буулгасны дараа 12 дугаар 19-нд тус яамны эдийн засгийн тухай хэргийн данс хараа ба хогшил зэргийг Эдийн засгийн зөвлөлд хүлээн авч мөн өдөр Хянан байцаах хэлтсийг байгуулж албан хэргийг нээн хөтлүүлж, энэ тухайгаа төрийн олон албан байгууллагад мэдэгджээ. Ингээд тус хэлтсийн даргаар хянан шалгах ажлын арвин туршлагатай Жамъансүрэнг томилжээ.
1927 оны үед Эдийн Засгийн Зөвлөл 43 орон тооны ажилтантай байснаас 15 нь Хянан байцаах хэлтэст ажиллаж байв.
1930-1932 – Улсын хянан байцаах газар, Хянан байцаах яам
1930 оны 6 сард “Эдийн засгийн зөвлөлийн дэргэдэх эдийн засгийн асуудлыг хянан байцаах хэлтэс”-ийг “Улсын хянан байцаах газар”, 1930 оны 8 сард дахин “Хянан байцаах яам” болгон өөрчилсөн.
Дахин байгуулагдсан яамны үндсэн үүрэг нь :
Намын ба төрийн хянан шалгах үйл ажиллагааг улс төрийн нэгдмэл удирдлагатай болгох үүднээс 1930 онд нэгтгэжээ.
Ингэснээр төрийн хянан шалгах үйл ажиллагаа нь улсын өмчийн ашиглалтыг хянан шалгахаас гадна үзэл суртлын чиг үүрэг давхар хүлээх болж, төрийн эрх барих дээд байгууллагаас бус, харин нэгэн улс төрийн намаас төрийн хянан шалгах үйл ажиллагааг удирдан чиглүүлэх болжээ. Удалгүй мөн оны 8 дугаар сард Улсын Бага хурлаас Хянан байцаах газрыг Хянан байцаах яам болгон өргөтгөж, тус газрын даргаар томилогдоод байсан Дэндэвийг яамны даргаар томилжээ.
Улсын Бага Хурлын Тэргүүлэгчдээс ахин байгуулагдсан Улсын хянан байцаах яамны дүрмийг 6 бүлэг, 22 зүйлтэйгээр баталжээ.
1935-1939 – Хууль ба тогтоол зэргийн гүйцэтгэлийг хянах байнгын комисс
1935 оны 1 сарын 1-ний өдрөөс “Хууль ба тогтоол зургийн гүйцэтгэлийг хянах байнгын комисс” гэх орон тооны бус байгууллагыг байгуулж, комиссын даргаар ерөнхий сайдын 1-р орлогч Х.Чойбалсанг Комиссын гишүүдээр Сангийн яамны сайд, Шүүх яамны сайд, Улсын прокурор, Сайд нарын Зөвлөлийн Хэрэг эрхлэх газрын дарга нарыг томилсон байна. Тухайн комиссын үндсэн үүрэг нь Засгийн газраас гаргасан хууль ба тогтоол тушаал зургийг албан газар, албан тушаалын хүмүүсээс хэрхэн гүйцэтгэж байгааг хянаж байсан.
1939-1947 – БНМАУ-ын Засгийн Газрын тогтоол, тушаалын биелэлтийг хянан шалгах тасаг, хэлтэс
1939 онд хуралдсан Улсын 22 дугаар Бага Хурлын шийдвэрийн дагуу 1939 оны 4 дүгээр сарын 24-нд хуралдсан Улсын Бага хурлын Тэргүүлэгчид, Сайд нарын Зөвлөлийн хамтарсан хурлаас Засгийн газрын тогтоол, тушаалын биелэлтийг хянан шалгах хэлтсийг байгуулжээ. Тус хэлтэс, тасаг нь ерөнхий сайдын шууд харьяанд ажилладаг бөгөөд улсын хууль дүрэм, Сайд нарын зөвлөлөөс гаргасан бүх тогтоол, ерөнхий сайд, түүний орлогчдын тушаалын гүйцэтгэлийг улсын яамд, тусгай газар, аймаг хотын захиргаа болон худалдаа, үйлдвэр аж ахуй, гэгээрэл боловсролын газрууд дээр шалгаж илрүүлэн олсон бүх материалыг бүртгэн тодорхойлж сайд нарын зөвлөлд арга хэмжээ авахуулахаар төлөвлөн оруулах үүрэгтэй байв.
1947 оны 2 дугаар сард Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэд Улсын Байцаан шалгах газрыг байгуулжээ. Улсын Байцаан шалгах газар 1947 оны 6 дугаар сарын эхэн үед Тогтоол тушаалын биелэлтийг шалгах хэлтэст ажиллаж байсан 3 байцаагчтай үйл ажиллагаагаа эхлүүлснээр Зүүнтний Хянан шалгах яамыг татан буулгасан 1932 оноос хойш 15 жилийн дараа төрийн хянан шалгах ажлыг эрхэлсэн төрийн төв байгууллага ахин байгуулагдсан байна.
1947-1947 – БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын байцаан шалгах Газар
БНМАУ-ыг сайд нарын Зөвлөл, МАХН-ын Төв хорооны Тэргүүлэгчдийн 1947 оны 2 дугаар сарын 4-ний өдрийн хамтарсан хурлаар улс, олон нийт, хоршооллын өмчийг хамгаалах тухай тогтоол гаргаж, уг ажлыг хариуцсан Улсын байцаан шалгах газрыг Сайд нарын зөвлөлийн дэргэд байгуулахаар шийдвэрлэж, мөн оны 3 дугаар сарын 15-ны өдрийн сайд нарын Зөвлөлийн шийдвэрээр Улсын байцаан шалгах газрыг байгуулж, түүний дүрмийг батлуулжээ.
Аймаг бүрд улсын байцаагч тус бүр 1, бүгд 10 байцаагч аж ахуй, бичиг хэргийн ажилтан 8 хүнтэйгээр улсын байцаан шалгах газрын төв орон тугийн аппаратыг буй болгож ажиллаж эхэлсэн байна.
1949-1952 – БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн дэргэдэх Улсын Хянан шалгах Комисс
Их хурлын шийдвэрээр 1949 оны 2 дугаар сард Улсын Байцаан Шалгах газрыг Улсын Хянан шалгах комисс болгон өөрчилж, Комиссын дарга, нэг орлогч 2-3 байцаагчтай 4 анги, 18 аймгийг хамаарсан аймгуудад суугаа төлөөлөгч 13 нийт 20 гаруй ажилтантай зохион байгуулагдан даргаар Л.Чимэдцэрэнг томилжээ. Сайд нарын Зөвлөлийн 1956 оны 5 дугаар 16-ны өдрийн “Улсын Хянан Шалгах Комиссын үүргийг өргөтгөх тухай” 234 дүгээр тогтоолд заасны дагуу Улсын Хянан Шалгах Комиссын хоёр хэлтсийг татан буулгаж, хөдөө аж ахуйн групп, нийгэм соёлын групп гэх мэт зохион байгуулалтад оржээ. Улсын Хянан шалгах Комисс нь 1949 оноос хойш 8 жил гаруйн хугацаанд ажиллахдаа улсын хяналт шалгалтын ажлыг нэр төртэй, амжилт бүтээлтэй зохион явуулж байжээ.
БНМАУ-ын АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн 1959 оны 3 дугаар сарын 28-ны өдрийн зарлигаар Хянан Шалгах Яамыг татан буулгаж, Сайд нарын зөвлөлийн хянан Шалгах Комиссыг байгуулжээ.
1959 оны 7 дугаар сарын 9-нд Сайд нарын Зөвлөлийн Хянан Шалгах Комиссыг Сайд нарын Зөвлөлийн нэрийн өмнөөс шалгалт хийдэг болгон, 6 зүйлтэй дүрэм ба 2 сарын цалин хүртэл хэмжээний төлбөр ноогдуулж байх эрхтэй мөнгөн төлбөрийн зааврыг мөн 5 зүйлтэйгээр баталжээ.
1972-1990 – Ардын хянан шалгах хороо
“Ардын Хяналт шалгалтын тухай хууль”-ийн 12 дугаар зүйлийн “БНМАУ-ын Ардын хянан шалгах хорооны дарга нь БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн бүрэлдэхүүнд орно” гэсэн заалтын дагуу БНМАУ-ын Ардын Их хурлын Тэргүүлэгчдийн зарлигаар Ц.Моломыг БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн орлогч дарга бөгөөд БНМАУ-ын Ардын Хянан Шалгах Хорооны даргаар томилжээ.
БНМАУ-ын Ардын Хянан Шалгах Хороо нь 1990 онд татан буугдах хүртлээ улс орны хөгжилд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан гэж үздэг.
1990-1992 – Засгийн газрын хянан байцаах газар
1990 оны 5 дугаар сард БНМАУ-ын АИХ хуралдаж төрийн дээд байгууллагын бүтцийг өөрчлөн шинэчилж, Монгол Улсын төрийн эрх барих дээд байгууллага АИХ, хууль тогтоох, хянан шалгах, зохион байгуулах байнгын байгууллага Улсын Бага Хурал, шинээр Ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг бий болгож Сайд нарын Зөвлөлийг Засгийн газар болгов.
БНМАУ-ын АИХ-ын 1990 оны 9 дүгээр сарын 11-ний өдрийн 29 дүгээр тогтоолоор Ардын хянан шалгах байгууллагуудыг татан буулгах шийдвэр гарсны дагуу УБХ-аас 1990 оны 10-р сарын 4-ний өдөр гаргасан тогтоолоор 1991 оны 1 дүгээр сарын 1-ээр тасалбар болгон ардын хянан шалгах бүх шатны байгууллагыг татан буулгасан юм.
Ардын хянан шалгах байгууллагуудын бүтэц зохион байгуулалт, чиг үүргийг өөрчлөх замаар Монгол Улсын төрийн хянан шалгах байгууллага буй болгох түүхэн боломж 1990 оны ардчилсан хувьсгалын үр дүнд нээгдсэн юм.
1995-2003 – Төрийн хянан шалгах хороо
Төрийн хянан шалгах хороо үйл ажиллагаагаа 1995 оны 6 дугаар сарын 15-ны өдрөөс албан ёсоор эхэлж, хорооныхоо бүтэц, зохион байгуулалтыг бүрдүүлэн, дотоод журам, дүрэм, заавруудыг боловсруулан, орон нутагт төрийн хянан шалгах хороодыг байгуулахад мэргэжил, арга зүйн туслалцаа үзүүлж, төрийн хяналтын тогтолцоог улсын хэмжээнд цогцлоон төлөвшүүлэхэд анхаарч “Төрийн хяналтын тухай хууль”-ийг өргөн олон түмэнд сурталчилж хууль заасан бүрэн эрхээ хэрэгжүүлж эхэлжээ.
Монгол Улсын Их хурал Төрийн хянан шалгах хорооны даргаар Л.Жавзмааг томилжээ.
1997 онд Төрийн хяналтын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хууль батлагдаж, нийт ажилтнууд тангараг өргөх болж, зэрэг дэвийн ялгааг тодотгож өгсөн байна.
2003-2016 – Монгол улсын Үндэсний аудитын Газар
Өнөөгийн Үндэсний аудитын газар нь УИХ-ын 2003 оны 1 дүгээр сарын 3-ны өдрийн хуралдаанаар “Төрийн аудитын тухай хууль”-ийг баталж, мөн оны 1 дүгээр сарын 10-ны өдрийн 6 дугаар тогтоолоор Монгол Улсын ерөнхий аудитораар Л.Жавзмааг, 10 дугаар тогтоолоор Ерөнхий аудиторын орлогчоор Б.Батбаярыг томилсноор албан ёсны үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлжээ.
МУЕА-ын 2003 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдрийн 01 дүгээр тушаалаар ҮАГ-ын бүтэц, орон тоог , 03 дугаар тушаалаар ажилтнуудыг баталснаас Төрийн хянан шалгах хороог Үндэсний аудитын газар болгон өөрчлөн зохион байгуулсан байна.
Монгол Улсын Ерөнхий аудитораар Л.Жавзмаагийн бүрэн эрхийн хугацаа дууссан учир УИХ-ын 2009 оны 1 дүгээр сарын 16-ны өдрийн 13 дугаар тогтоолоор үүрэгт ажлаас чөлөөлөгдөж мөн өдрийн 14 дүгээр тогтоолоор МУЕА-аар Ч.Раднааг томилжээ.
УИХ Ч.Раднааг 2012 оны 10 дугаар сарын 11-ний өдөр Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын албан тушаалаас чөлөөлж, мөн өдрөөс эхлэн А.Зангадыг Монгол Улсын Ерөнхий аудитораар томилсон байна.
УИХ-ын 2017 оны 1 дүгээр сарын 12-ны өдрийн 7 дугаар тогтоолоор Доржсүрэнхорлоогийн Хүрэлбаатар Монгол Улсын Ерөнхий аудитораар томилогдон ажиллаж байгаад 2019 оны 5 дугаар сард чөлөөлөгдсөн.
Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын 2017 оны 04 дүгээр сарын 07-ны өдрийн “Аймаг, нийслэл дэх Төрийн аудитын байгууллагыг өөрчлөн байгуулах” А/59 дугаар тушаал гарч Аймаг, нийслэл дэх Төрийн аудитын газар болгон өөрчлөн байгуулсан.
2019 оноос хойш
Монгол Улсын Их Хурлын 2019 оны 05 дугаар сарын 09-ны өдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар Д.Занданбатыг Монгол Улсын Ерөнхий аудитораар томилон, ажиллаж байна.
Төрийн аудитын байгуулга улс, орон нутгийн төсвийн орлого, зарлагын гүйцэтгэл, төсвийн байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, тэдгээрийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээд, төсвөөс санхүүгийн дэмжлэг авсан төсөл, хөтөлбөрийн санхүүгийн тайлан, үйл ажиллагааны гүйцэтгэлд аудит хийж, дүгнэлт, зөвлөмж гаргах чиг үүргийг хэрэгжүүлэн ажилладаг.
Төрийн аудитын байгууллага санхүүгийн тайлангийн, гүйцэтгэлийн болон нийцлийн аудит хийж, аудитын арга хэлбэрийг санхүүгийн удирдлага, шинжлэх ухаан, техник, технологийн дэвшилтэй уялдуулан байнга боловсронгуй болгож, үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж байна.
Монгол Улсын Их хурлаас 2019 оны 11 дүгээр сарын 14-ний өдөр баталсан “Монгол Улсын Үндсэн хууль”-д оруулсан нэмэлт өөрчлөлтийн холбогдох заалтад “Төрийн санхүү, төсвийн хяналтыг хараат бусаар хэрэгжүүлэх байгууллагын бүрэн эрх, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журмыг хуулиар тогтооно” гэж хуульчилсан нь Төрийн аудитын байгууллагын хараат бус байдлын зарчим, түүний хөгжлийн баталгааг бий болгох аудитын дээд байгууллагын олон улсын байгууллагын уриалгад нийцсэн, төрийн аудитын байгууллагын хууль ёсны эрхзүйн үзэл баримтлал, тогтолцоог үндсэн хуулиар баталгаажуулж өгсөн.
2020 оны 1 дүгээр сарын 14-ний өдөр Аудитын дээд байгууллагын олон улсын стандартыг мэргэжлийн байгууллага хянаж Монгол улс аудитын үндэсний стандарттай болжээ. Төрийн аудитын байгууллага INTOSAI-аас гаргасан Аудитын дээд байгууллагын олон улсын стандартыг үйл ажиллагаандаа мөрддөг.
Энэхүү стандартыг Үндэсний аудитын газар Стандарт, хэмжил зүйн газартай хамтран Стандартчилал, техникийн зохицуулалт, тохирлын үнэлгээний итгэмжлэлийн тухай хуулийн шаардлагад нийцүүлэн Банк, санхүү, даатгалын стандартчиллын техникийн хорооны хурлаар хэлэлцүүлж, үндэсний стандарт болгон баталгаажуулсан нь МУ-ын төрийн аудитын байгууллагын хувьд түүхэн үйл явдал болсон.
2020 оны 5 дугаар сарын 1-ний өдөр УИХ-ын Нэгдсэн чуулганы хуралдаанаар Төрийн аудитын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төслийг эцэслэн баталсан. Хуулийн төслийг бүхэлд нь дэмжих санал хураалтаар гишүүдийн 78 хувь нь дэмжсэнээр Төрийн аудитын тухай /шинэчилсэн найруулга/ хуулийг баталжээ.
