МУИС-ийн ОУХНУС-ийн Төрийн удирдлагын хөтөлбөрийн багш, проф.др. Н.Бурмаагийн эрдэм шинжилгээний өгүүлэл
Төрийн байгууллагын хүний нөөцийн аудитын ойлголт, зорилго, ангилал
Аудитын зорилго бол алдаа дутагдлыг илрүүлэн буруутныг шийтгэх бус, харин урьдчилан сэргийлэх, хамгаалах аливаа үйл ажиллагааг судлан шинжилж сайжруулахад оршино.
Хүний нөөцийн аудит бол байгууллагын хүний нөөцийн бодлого, стратеги, төлөвлөлт, үйл ажиллагаа, журам, шилдэг туршлагыг бий болгох, сайжруулах боломжийг нээнэ. Байгууллагын хүний нөөцийн удирдлага бол ажилтнуудын гүйцэтгэлийг хянах, шалгах, арга хэмжээ авах, аттестатчилал, цомхотгол, халаа сэлгээний төлөө бус харин хүний нөөцийн стратеги, зөв төлөвлөлт, бүрдүүлэлтийг хангах, авьяас чадварын санг бүрдүүлэх, тогтвортой ажил эрхлэлтийн нэгдсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх хэрэгсэл.
Хүний нөөцийн аудит нэр томьёо нь нягтлан бодох бүртгэлийн түүх, уламжлалаас үндэстэй бөгөөд эрдэмтэд олон янзаар тодорхойлсон. Энгийн жишээ, хувь хүн ажилласан цагийн бүртгэл, хийж гүйцэтгэсэн ажлын нотолгоо зэрэг нягтлан бодох бүртгэлийн анхан шатны баримтаар нотлогдсон бол цалингаа авдаг. Аудитыг гүйцэтгэлийн үнэлэмж талаас “Байгууллагын гүйцэтгэлийн хүрээнд хүний нөөцийн давуу тал, хөгжлийн хэрэгцээг системтэй үнэлэх”, байгууллагын бүтээмж талаас “тухайн нөхцөл байдалд хүний нөөцийн орц, гарц, үр ашгийн хэмжүүр, хамгийн тохиромжтой хүний нөөцийн ашиглалтын зэрэглэл“, удирдлагын талаас “байгууллагын бүх түвшний хүний нөөцийн үр ашгийг үнэлэх, оновчтой удирдлага бүхэлдээ давамгайлж байгааг тогтоох, үр ашгийг нь дээшлүүлэх санал“ хэмээн тодорхойлдог.
Түүнчлэн удирдлагын хяналтыг сайжруулах ашигтай хэрэгсэл, байгууллагын хүний нөөцийн чиг үүргийн жил, улирлын хэрэгцээнд үндэслэсэн үнэлгээ, хүний нөөцийн бодлого, журам, баримт бичиг, тогтолцоог хянах цогц арга юм. Хүний нөөцийн аудит бол байгууллагын үр ашгийг дээшлүүлэхэд чиглэсэн хүний нөөцийн бодлого, журам, үйл ажиллагааг боловсронгуй болгоход тусалдаг төдийгүй байгууллагын амжилтад нөлөөлж, хүний нөөцийн чиг үүрэг, стратегийн уялдааг шалгах, сайжруулах арга замыг тодорхойлдог.
Хүний нөөцийн аудит нь эрсдэлийг тодорхойлохоос гадна байгууллагад салбарын бусад ажил олгогчдын шилдэг туршлагыг судалж, хүний нөөцийн стратегийн өрсөлдөх чадварыг тодорхойлох зорилгыг давхар агуулдаг. Төрийн албанд үр ашгийг нэмэгдүүлэх, гарцыг оновчтой болгох, эрсдэл хохирлоос урьдчилан сэргийлэх, хүний нөөцийг бүрэн ашиглах, алдаа дутагдлыг илрүүлж удаан хугацааны тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахад хүний нөөцийн аудитыг удирдлагыг дэмжих хэрэгсэл болгон ашиглаж болно. Байгууллагын бүтээмж нь хүний нөөцийн гүйцэтгэлийн хэмжилтээс эхэлдэг.
Байгууллагад “одоо” байгаа нөөцийн ашиглалт:
Гүйцэтгэл нь норматив хэмжээнд байгаа эсэх,
Бага нөөцөөр хамгийн их үр дүнд хүрэх гүйцэтгэлтэй эсэх,
Дээрх хоёр үзүүлэлтийн хосолсон үр дүнг өндөр бүтээмжтэй гэж тооцно.
Төрийн болон хувийн байгууллагууд хүний нөөцийн удирдлагын арга барил ялгаатай боловч чадварлаг хүний нөөц бүрдүүлэх, түүнийг хадгалах зорилго нь ижил. Учир нь, аливаа байгууллага үр дүнгээ зөвхөн ажилтнуудын гүйцэтгэлийг нэмэгдүүлэх замаар сайжруулах боломжтой. Төрийн албаны хүний нөөцийн аудитын гол зорилго нь хүмүүн капиталын засаглал, эрсдэлийн удирдлага, хяналт шалгалтын үр нөлөө, байгууллагын үйл ажиллагаа, эрсдэлд дүн шинжилгээ хийх, бодитой баталгаа, зөвлөгөө өгөхөд оршино. Мерит зарчмыг мөрдөх, бэхжүүлэх, байгууллагын хөгжлийн түвшинг хэмжих чиг хандлагыг тодорхойлох, байгууллагын хүний нөөцийн чадавхын түвшинг үнэлэх, хөгжүүлэхэд зөвлөн туслах зорилгуудыг ханган сайн засаглалд хувь нэмэр оруулдаг:
Төрийн байгууллагуудтай холбоотой нотолгоонд үндэслэсэн бие даасан, бодитой, найдвартай мэдээлэл, дүгнэлт, санал өгөх,
Хариуцлага, ил тод байдлыг нэмэгдүүлэх, төрийн захиргааны үйл ажиллагааны тасралтгүй сайжруулалт, тогтвортой байдлыг дэмжих,
Засгийн газрын ерөнхий хяналтын чиг үүргийг хэрэгжүүлж буй байгууллагууд болон төсвийн хөрөнгийн ашиглалт, хяналтын үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулах, хууль эрх зүйн зохицуулалтын хүрээнд үр ашгийг нэмэгдүүлэх;
Цогц дүн шинжилгээ хийх, сайжруулах зөвлөмж өгөх замаар өөрчлөлтийн хөшүүргийг бий болгох зэрэг болно.
Төрийн албаны хүний нөөцийн аудитын үндсэн үүрэг нь хүний нөөцийн үр ашигтай удирдлага, аудитын тусламжтайгаар үр ашиг, ажлын гүйцэтгэлийн чанарыг хамгийн өндөр түвшинд байлгахад оршино. Энэ нь байгууллагыг амжилтад хүрэхэд нь дэмжих, нөгөө талаар ажилтнууд байгууллагын зорилго, зорилтод илүү мэдлэгтэй болж, хөгжихөд чиглэнэ. Хүний нөөцийн аудитын хамрах хүрээ нь байгууллагын стратеги, үйл ажиллагааны чиглэл, хүний нөөцийн энгийн чиг үүргийг хянахаас эхлэн практик, бодлого, журам, хэмжилтийг нарийвчлан судлах хүртэл янз бүр байж болно.
Төрийн албаны хүний нөөцийн аудит нь эрсдэлийн удирдлагын тодорхой хэлбэр бөгөөд төлөвлөгөөт, төлөвлөгөөт бус болон төрийн байгууллагын хүсэлтийн дагуу зохин байгуулагдана. Хүний нөөцийн аудит хийхэд баримт бичиг, тайлан зэрэг төрөл бүрийн аргыг ашигладаг бөгөөд тоон болон чанарын аргыг ч хэрэглэнэ.
Чанарын аргуудад:
Ажиглалт, ярилцлага, санал асуулгын арга, 360° тойм, семинар, үнэлгээ зэрэг хамаарна.
Тоон аргуудад:
Батлагдсан орон тоо, бүтэц зохион байгуулалт, ажиллавал зохих болон ажиллаж буй ажилтнуудын тоо, насжилт, жендерийн харьцаа, ажилласан жил зэрэг бүхий л статистик мэдээ, мэдээлэл, ажлын цагийн бүртгэл, амралтын хоног, цалингийн батлагдсан төсөв, тооцоололт, олголт, төсөв, тооцооллын үнэн зөв гэх мэт багтана. Хүний нөөцийн аудитыг цаг хугацаа, төсөв, ажилтнуудын хязгаарлалтын хүрээнд иж бүрэн эсвэл тусгайлан төвлөрсөн байдлаар зохион байгуулж болно.
Шотландын Ст. Эндрюс St. Andrews их сургуулийн эрдэмтэн Сандра М. Натлей төрийн албаны хүний нөөцийн аудитыг зорилго болон чиг үүргээр нь дараах байдлаар ангилжээ. Үүнд: (1) системийн аудит, (2) нийцлийн аудит, (3) гүйцэтгэлийн аудит, (4) хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн аудит, (5) өртгийн аудит болон (7) стратегийн аудит.
Системийн аудит
Системийн аудит нь аудитор байгууллагын дотоод хяналтын системийн хяналтын үр дүнг тодорхойлсноор, хяналтын систем нь шилдэг туршлагатай нийцсэн эсэхийг үнэлдэг. Энэ нь хүний нөөцийн чиглэлээр excellent буюу төгс байгууллагуудын үйл ажиллагаатай тухайн байгууллагыг харьцуулах, өрсөлдөх чадварын давуу талыг хадгалах, сайжруулахад чиглэнэ.
Нийцлийн аудит
Нийцлийн аудитыг байгууллагын болон ажилтнуудын үйл ажиллагаа нь хүний нөөцийн эрх зүйн орчин, дотоод хяналтын системийн шаардлагад нийцэж байгаа эсэх, хүний нөөцийн бүрдүүлэлт, ажилтнуудын шагнал урамшуулал, тушаал ахиулах, бууруулах шийдвэр, байгууллагын ажилтнуудын дотоод болон гадагш шилжилт, ажлын байрны шилжүүлэлт, дахин хуваарилалт, хөдөлмөрийн сахилгын шийтгэл зэрэг үйл ажиллагаа нь бодлого, журамд нийцэж байгаа эсэхийг шалгахад чиглэгдэнэ. Хүний нөөцийн нийцлийн аудит нь хоёр үндсэн хэсгээс бүрдэнэ. Эхний ээлжид байгууллагын хүний нөөцийн хэлтсийн үйл ажиллагааны чиг үүрэгт төвлөрсөн хүний нөөцийн бодлого, үйл ажиллагаа, үйл явцын үнэлгээ, хоёрдугаарт хүний нөөцийн одоогийн үзүүлэлтүүдийг хянаж шинжлэх (жишээлбэл, дутуу орон тоо, шинэ албан тушаалд томилогдох хугацаа, ажилтнуудын сэтгэл ханамж, ажилтнуудын гаргасан дотоод гомдол, хууль ёсны гомдлын тоо, ажил таслах түвшин гэх мэт) ангилна.
Гүйцэтгэлийн аудит
Гүйцэтгэлийн аудит нь төрийн байгууллагуудын хөтөлбөр, чиг үүрэг, үйл ажиллагаа эсвэл удирдлагын тогтолцоо, журмыг хараат бусаар шалгах, байгууллага боломжит нөөцийг ашиглахдаа эдийн засаг, үр ашиг, үр дүн, үр нөлөөнд хүрч байгаа эсэхийг үнэлэх явдал. Аудитын энэ төрөл нь хүний нөөцийн чиг үүргийн тодорхой чиглэлүүдэд жишээлбэл: ажлын цаг бүртгэл, цалин хөлс, илүү цаг олголт, гүйцэтгэлийн удирдлага, үр дүн, авьяасын сан, ажилтнуудын хувийн хэрэг хөтлөлт, бүртгэл хадгалалт, архивжуулалт, хувь хүний мэдээллийн нууцлал зэрэгт түлхүү анхаардаг. Хүний нөөцийн гүйцэтгэлийн аудит нь удирдлагаас ажилтнуудад өгч буй ажил үүргийг хянах, санал хүсэлтийн чанарыг үнэлэх зорилготой ба мэргэжлийн түвшинд батлагдсан арга зүйг ашиглан бодитой, системтэй гүйцэтгэгдэнэ. Гүйцэтгэлийн аудитыг шалгагдаж буй байгууллагын ажилтан болох дотоод аудиторууд хийж болно. Ихэнх улс оронд төрийн албаны хүний нөөцийн үйл ажиллагааны гүйцэтгэлийн аудитыг хөндлөнгийн аудитын байгууллагууд гүйцэтгэдэг. Аудит хийх байгууллагууд гүйцэтгэлийн аудитыг хэрхэн хийхээр төлөвлөж, гүйцэтгэж, үр дүнг тайлагнах талаар гүйцэтгэлийн аудит хийх удирдамж боловсруулна.
Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн аудит
Хүний нөөцийн гүйцэтгэлийг тоон үзүүлэлтээр илэрхийлэх боломжгүй тохиолдолд хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн аудит нь чанарын үнэлгээнд илүүтэй тулгуурладаг. Тайсон ба Фелл (1992) нар хүний нөөцийн аудитын үр нөлөөг гурван түвшинд авч үзсэн. (1) бие даан хэрэгжүүлэгч, (2) ижил төстэй хөдөлмөр эрхлэлтийн сүлжээнд хамрагдан ижил төстэй үүрэг гүйцэтгэдэг ажилтнууд, (3) байгууллагын стратегийн хөгжилд хувь нэмэр оруулах хүний нөөцийн бусад бүрэлдэхүүн. Эдгээр бүх түвшинд үр ашгийг албан бусаар үнэлэх, хамтран ажиллагсдын асуулгаар үнэлэх нь нийтлэг. Улс орнуудад төрийн байгууллагын хүний нөөцийн үйл ажиллагааны үнэлгээг хамт олны үнэлгээнд үндэслэн гаргадаг.
Хүний нөөцийн өртгийн аудит
Өртгийн судалгааны үндэс нь аудитлагдсан байгууллага ажилтнуудаа үр дүнтэй ажиллуулж байгаа эсэхэд дүн шинжилгээ хийх асуудал боловч хүний нөөцийн чиг үүргийн гүйцэтгэлийн аудитаас өөр зорилготой. Аливаа нэгэн мэргэжлийн орон тоо тухайн байгууллагад үнэхээр зайлшгүй эсэхийг уг аудитаар илрүүлдэг. Сургалт, хөгжлийн хөтөлбөр зэрэг хүний нөөцийн үйл ажиллагааны тодорхой талуудыг өртөгт суурилсан дүн шинжилгээний аргыг ашиглан үнэлэх нь бусад аудитын аргуудаас илүү нийцтэй. Төсвийн байгууллагуудад ийм арга техникийг ашиглах явцад гүйцэтгэлийн үзүүлэлтүүд тодорхой бус тохиолдолд өртгийн аудит үр дүнгүй байх талтай.
Стратегийн аудит
Хүний нөөцийн газар, хэлтэс нь байгууллагын стратеги, төлөвлөгөөний уялдааг тодорхойлоход систем, үйл явцын давуу болон сул талуудад шинжилгээ хийдэг аудитын хэлбэр. Стратегийн аудитыг хүний нөөцийн менежментийн бүхий л үйл ажиллагаа чиг үүрэг, бодлого, журам, дадал зэрэгт удирдлага хэрхэн оролцож байгаад дүн шинжилгээ хийх, алдаа дутагдлыг олж засах, шаардлагатай шийдвэрүүдийг гаргах үйл ажиллагааг багтаана. Энэ нь удирдах албан тушаалтан эсвэл удирдах зөвлөлийн түвшний төлөөлөл, байгууллагын стратегид ямар хэмжээний хувь нэмэр оруулж байгаа болон тэдний ажлын чиг үүргийг илүү нарийвчлан үнэлэх боломжтой болгоно. Аудит систем тул системийг бүрдүүлэгч элемент болох аудитын төрлүүд бие биенийхээ үйл явцыг дэмжих, харилцан нөлөөлөх үйлчлэлд орж системийн үйл ажиллагааг тасралтгүй явуулах, аюулгүй байдлаа хангахад чиглэнэ.
Төрийн байгууллагын хүний нөөцийн аудитын онцлог, ач холбогдол
Дэлхий нийтэд аудитын практикт нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд аудит хийгдэж буй асуудлаас хараат бус байдал, нотлох баримт цуглуулах, баримт бичгийн шалгалт хийх, нотолгоонд үндэслэсэн үзэл бодлын илэрхийлэл, үйл явцын тодорхой боловсруулсан объект багтана. Төрийн албаны хүний нөөцийн аудитын үйл ажиллагааг өргөн хүрээнд шалгагдагч этгээдийн бүхий л үйл ажиллагааг хамруулахын тулд дараах нөхцөлийг шаарддаг:
- Байгууллагын хараат бус байдал
- Албан ёсны бүрэн эрх
- Мэдээллийг авах, шаардах эрх
- Санхүүжилт
- Чадварлаг удирдлага, ажилтнууд
- Оролцогч талуудын дэмжлэг
- Мэргэжлийн аудитын стандарт.
Хүний нөөцийн аудитын гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь хууль эрх зүйн нийцэлд анхаарлаа төвлөрүүлдэг ба төрийн байгууллагууд хүний нөөцийн чиг үүргийн баталсан бодлого, журамтай байх ёстой. Төрийн аудит үндсэн гурван талын оролцогчдоос бүрдэнэ. Үүнд, аудитор, шалгагдагч этгээд болон хэрэглэгчид.
Аудитор- аудит хийх тал: Төрийн аудитын газар, төрийн албаны зөвлөл, бие даасан аудитын байгууллага, байгууллагын хүний нөөцийн хэлтэс байж болно.
Шалгагдагч этгээд: Төсвийн байгууллага, төрийн болон орон нутгийн өмчит, төрийн болон орон нутгийн өмчийн оролцоотой хуулийн этгээд, төрийн чиг үүргийг хууль тогтоомж, гэрээний үндсэн дээр шилжүүлэн авсан этгээд болон хуульд заасны дагуу төрийн аудит хийгдэх аливаа этгээд.
Эцсийн хэрэглэгч: Захиалагч буюу тодорхой хэрэглэгчид зориулж аудитын тайланг бэлтгэнэ. Эцсийн хэрэглэгчдэд нь хууль тогтоох, хяналтын байгууллагууд, засаглал хариуцсан этгээд эсвэл олон нийт байж болно.
Ил тод мэдээлэл хэрэглэгчдэд баталгаа болдог тул төрийн аудитын байгууллага жилийн үйл ажиллагааны тайланг өөрийн цахим хуудсанд олон нийтэд нээлттэй, ил тод байршуулах үүрэгтэй. Төрийн байгууллага, хувь хүний нууцад хамаарах мэдээлэл агуулснаас бусад аудитын тайланг ил тод байдал ба мэдээлэл авах эрхийн тухай хуульд заасан журмын дагуу улирал бүр гаргаж, өөрийн цахим хуудсаар олон нийтэд мэдээлнэ. Хүний нөөцийн аудит нь санхүүгийн аудитаас тусдаа хийгддэг бөгөөд байгууллага дотооддоо хүний нөөцийн газар, хэлтэс эсвэл тусгай зөвлөл байгуулан хийж болох ба мөн мэргэжлийн байгууллагаар гүйцэтгүүлж болно. Төрийн байгууллагын хүний нөөцийн аудит нь хүний нөөцийн стратегийн удирдлага, хүний нөөцийн төлөвлөлт, сонгон шалгаруулалт, хүний нөөцийн оновчтой хуваарилалт, сургалт, хөгжил, нөхөн төлбөр, тэтгэмжийн тогтолцоо, ажилтан ба хөдөлмөрийн харилцаа; хүний нөөцийн мэдээллийн систем зэрэгт дүн шинжилгээ хийх боломжийг удирдлагад бий болгодог арга хэрэгсэл. Нэр хүндийн эрсдэл бол дотоод аудит хийх нийтлэг шалтгаануудын нэг. Эрсдэлийг хамгийн бага түвшинд байлгах замаар иргэдийн төрд итгэх итгэлийг бататгаж, татвар төлөгчдийн сэтгэл ханамжийг нэмэгдүүлж болно. Онолын хувьд төрийн байгууллагын хүний нөөцийн аудитыг байгууллага бие дааж буюу байгууллагын хүний нөөцийн хэлтсээс хийж болно. Хүний нөөцийн аудит нь хүний нөөцийн бодлого, үйл ажиллагааны жигд тогтвортой байдлыг хангах, хүний нөөцийн чухал асуудлуудыг хайж олох, хууль ёсны шаардлагыг цаг тухайд нь биелүүлэхийг шаардах, баталгаажуулах, хүний нөөцийг илүү үр дүнтэй удирдан хүний нөөцийн зардлыг бууруулах, төрийн албанд шаардлагатай өөрчлөлтийг хүлээн зөвшөөрөх байдлыг нэмэгдүүлэх, төрийн албанд зөв соёл, шударга ёс тогтоох ач холбогдолтой.
Хүний нөөцийн аудитын олон улсын стандарт
ISO (Олон улсын стандартчиллын байгууллага) бол дэлхий даяар үндэсний стандартын байгууллагуудын холбооны байгууллага. Олон улсын стандартыг бэлтгэх ажлыг ихэвчлэн ISO техникийн хороод гүйцэтгэдэг. Техникийн хороод стандартын сэдвийг сонирхож буй гишүүн байгууллага бүр тухайн хороонд төлөөлөх эрхтэй. ОУСБ-тай холбоотой олон уJлсын байгууллагууд, төрийн болон төрийн бус байгууллагууд оролцдог. Хүний нөөцийн үр дүнтэй аудит нь хүний нөөцийн газар, хэлтсийн дотоод бодлого, үндэсний хууль тогтоомж болон олон улсын баримт бичгүүдийг дагаж мөрддөг. Хүний нөөцийн аудитын олон улсын стандарт ISO 30400 бүлэг стандартад дараах стандартууд багтана. Үүнд:
- Хүний нөөцийн менежмент ISO 30400: 2016
- Мэдлэгийн менежментийн систем ISO 30401: 2018
- Бүрдүүлэлтийн аргачлал ISO 30405: 2016
- Тогтвортой ажил эрхлэлтийн бүрдүүлэлт ISO 30406: 2017
- Бүрдүүлэлтийн нэгжийн өртөг ISO 30407: 2017
- Хүний нөөцийн засаглал ISO 30408: 2016
- Хүний нөөцийн төлөвлөлт ISO 30409: 2016
- Ажилд авах хэмжүүрийн чанар ISO 30410: 2018
- Хүмүүн капиталын дотоод болон гадаад тайлангийн удирдамж ISO 30414: 2018
Олон улсын стандартын байгууллагаас 2016 онд “Хүний нөөцийн удирдлага”-н 30400 бүлэг стандартыг баталсан бөгөөд энэхүү стандартыг төрийн болон хувийн хэвшлийн байгууллагууд хэрэглэх юм. Хүний нөөцийн менежмент ISO 30400 2016 стандарт нь тухайн стандарттай холбоотой хэрэглэгдэх хамрах хүрээ, нэр томьёоны дэлгэрэнгүй тайлбарыг агуулсан. Мөн энэхүү стандартыг хэрэглэх, ашиглахад холбогдох бусад стандартуудыг баталсан.
Алсын хараа
АЛСЫН ХАРАА Монгол Улсын хөгжлийн бодлого, зорилтуудыг хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн эдийн…
