Б.БАТБАЯР: ТӨРИЙН ХЯНАЛТЫН БАЙГУУЛЛАГЫН ТҮҮХЭН ШИЛЖИЛТИЙН ҮЕД АЖИЛЛАЖ БАЙСНААРАА БАХАРХДАГ

Монгол Улсад Төрийн хяналтын тогтолцоо үүсэж, хөгжсөний түүхт 100 жилийн ойн босгон дээр Төрийн хянан шалгах хорооноос эхлээд Үндэсний аудитын газар болж өөрчлөгдөх шилжилтийн үед ажиллаж байсан Бадамдоржийн Батбаяр Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч цол хүртсэн билээ. Төрийн хяналтын байгууллагын 100 жилийн түүхийг бүтээлцсэн Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, Бизнесийн удирдлагын ухааны доктор Б.Батбаяртай ярилцлаа.

-Юуны өмнө төрийн дээд шагнал хүртсэнд тань баяр хүргэхийн ялдамд Төрийн хяналтын байгууллагад анх ажиллаж эхэлсэн үеийн дурсамжаасаа хуваалцана уу?

-Баярлалаа. Анх 1998 оны наймдугаар сард Төрийн хянан шалгах хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргаар томилогдоод 2003 оны нэгдүгээр сар хүртэл ажилласан. 2003 онд Үндэсний аудитын газар болж өөрчлөгдөхөд нь Монгол Улсын Ерөнхий аудиторын орлогчоор томилогдож, нийтдээ 15 жил 4 сар Төрийн хяналтын байгууллагад ажилласан билээ.

-Төрийн хяналтын байгууллагын өөрчлөлт, шинэчлэлийн үеийн түүхийг сайн мэдэх хүмүүсийн нэг учраас тухайн шинэчлэлийн талаар илүү дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч?

-Миний ажиллаж байсан тэр цаг хугацаа Төрийн хянан шалгах байгууллагын хувьд шинэ тогтолцоонд шилжих үетэй таарсан юм. Төрийн хянан шалгах байгууллагын өмнөх тогтолцоо, хяналт шалгалтын арга зүйг боловсронгуй болгож, орчин үеийн төрийн аудитын байгууллага болгон өөрчлөн шинэчлэх зорилтыг амжилттай хэрэгжүүлэхэд хэд хэдэн хүчин зүйл нөлөөлсөн гэж үздэг. Юуны өмнө, тухайн үеийн Төрийн хянан шалгах хороо болон Үндэсний аудитын газар, төв, орон нутгийн байгууллагын удирдлага, нийт хамт олны хүсэл зориг, хичээл зүтгэл энэхүү өөрчлөлт, шинэчлэлд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэснийг бахархан дурсмаар байна. Мөн хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгосон, олон талт ба хоёр талт гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлж, олон улсын байгууллагын дэмжлэгээр төсөл хэрэгжүүлэн төрийн аудитын арга зүй, бусад орны шилдэг туршлагаас идэвхтэй суралцсан нь амжилтын чухал хүчин зүйлс байсан.

-Энэ шинэчлэл амжилттай хэрэгжихэд нөлөөлсөн гол хүчин зүйлсийг Та сая дурдлаа. Энэхүү шинэчлэлийн үйл явц тухайн үеийн Төрийн хянан шалгах хороо байхаас эхэлсэн гэж ойлгож болох уу?

-Болно. Тухайн үеийн Төрийн хянан шалгах хороо харьцангуй шинэ тутам байгууллага хэдий ч өөрчлөлт, шинэчлэлтийг өөрөөсөө эхлэн хэрэгжүүлж, цаг ямагт шинийг эрэлхийлж байсан. Тодруулбал, Төсвийн байгууллагын удирдлага, санхүүжилтийн тухай хуулийг батлагдахаас өмнө уг хуульд тусгагдсан төрийн шинэ менежментийн олон зарчмыг амжилттай туршиж хэрэгжүүлсэн анхны 5 байгууллагын нэг нь Төрийн хянан шалгах хороо. Өмнө нь гол төлөв баримтын шалгалт хийдэг байсан бол хяналт шалгалтын арга зүйг боловсронгуй болгоход анхаарч, Төрийн хяналт шалгалтын стандартыг боловсруулан, гүйцэтгэлийн аудитын арга зүйг нэвтрүүлж эхэлсэн. Санхүүгийн тайлангийн аудитыг мөн энэ үед туршилтын журмаар хийж, арга зүйд нь суралцсаар байсан.

-Өөрчлөлт, шинэчлэл амжилттай хэрэгжсэн нь хууль, эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох хөрс суурийг сайн тавьсантай холбоотой байх?

-2003 оны нэгдүгээр сард батлагдсан Төрийн аудитын тухай хууль Төрийн аудитын байгууллагын бүрэн эрх, чиг үүрэг, үйл ажиллагааны эрх зүйн үндсийг бүрдүүлж өгсөн юм. Энэ хуулийн төслийг боловсруулахад НҮБХХ-өөс гаргасан Төрийн аудитын байгууллагын Вестминстер загвар хуулийг эшлэл болгон ашигласан. Шинэ хуулиар олгогдсон бүрэн эрхийн дагуу гүйцэтгэл болон санхүүгийн тайлангийн аудитыг олон улсын арга зүйгээр хийж эхэлсэн. Ингэхдээ Төрийн хянан шалгах хорооноос өмнө нь баталсан Төрийн хяналт шалгалтын стандарт болон гүйцэтгэлийн шалгалт (аудит)-ын журмын дагуу хийж гүйцэтгэдэг болсон. Мөн Нягтлан бодогчдын олон улсын холбооноос гаргасан Аудитын олон улсын стандартыг монгол хэлнээ хөрвүүлж, санхүүгийн аудит хийхдээ ашигласан.

-Төрийн хяналтын байгууллагын гадаад харилцааны хөгжлийн чухал үеийг дурсвал?

-Төрийн хянан шалгах хороо 1996 онд Аудитын дээд байгууллагуудын олон улсын байгууллага (ИНТОСАИ), Аудитын дээд байгууллагуудын Азийн байгууллага (АСОСАИ)-д гишүүнээр элссэнээр төрийн аудитын байгууллагуудын олон улсын хамтын нийгэмлэгийн бүрэн эрхт гишүүн болсон. Энэ нь олон талт хамтын ажиллагааны хүрээнд бусад орны мэргэжил нэгт байгууллагатай хамтран ажиллах, аудитын орчин үеийн арга зүйгээс суралцах өргөн боломж нээсэн. ИНТОСАИ-н Хөгжлийн санаачилга (IDI), Байгаль орчны аудитын ажлын хэсэг (WGEA), АСОСАИ зэрэг байгууллагаас зохион байгуулсан олон улсын сургалтуудад манай албан хаагчид өргөнөөр хамрагдаж байсан.

Манай Төрийн аудитын байгууллага олон улсын сургалт бусад арга хэмжээнд идэвхтэй оролцохын зэрэгцээ гишүүний үүргээ сайн биелүүлж, хувь нэмэр оруулсаар ирсэн. Тухайлбал, манай зарим албан хаагч олон улсын сургалтад зөвлөх, сургагч багшаар уригдан оролцож байсныг хэлж болно. Үндэсний аудитын газар АСОСАИ-н Аудитын хорооны гишүүнээр хэд хэдэн удаа сонгогдож, тус байгууллагын санхүүгийн тайланд аудит хийн, тайлагнаж байсан туршлагатай. АСОСАИ-с зохион байгуулсан олон улсын сургалтыг 3 удаа эх орондоо хүлээн авч байсныг дурдахад таатай байна.

-Гадаад хамтын ажиллагааны хөгжлийн тухай таны ярианд дурдагдсан хоёр талт хамтын ажиллагааны талаар?

-Манай Төрийн аудитын байгууллага хоёр талт хамтын ажиллагааг эрчимтэй хөгжүүлж, хамтарсан шалгалт, сургалт семинар зохион байгуулж байсан. 1998-2008 оны хооронд ОХУ, Энэтхэг, БНХАУ, Кувейт, ИБУИНВУ, Болгар, Турк, Польш, Вьетнам, Норвеги, Тайланд, Унгарын төрийн аудитын байгууллагатай хамтын ажиллагааны санамж бичиг солилцсон. ОХУ-ын Тооцооны танхимтай тогтоосон хамтын ажиллагаа дан ганц албан ёсны төдийгүй хамтарсан шалгалт хийж, нэлээд ажил хэрэгч шинжтэй байсан. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр, Улаанбаатар төмөр зам, Монголросцветмет зэрэг хоёр орны хамтарсан үйлдвэрүүд болон хил орчмын байгаль орчны асуудалд хамтарсан шалгалт хийж, дүнг Улаанбаатар, Москва, Улаан-Үдэд хэлэлцэж байлаа.

БНХАУ-ын Үндэсний аудитын газартай мөн харилцаа, хамтын ажиллагаа идэвхтэй явуулж ирсэн. Бээжин болон Улаанбаатарт хамтарсан сургалт зохион байгуулж, манай албан хаагчдыг БНХАУ-д болсон сургалтуудад урьж оролцуулдаг байсан юм. Мөн орон нутгийн аудитын байгууллагууд ОХУ-ын Москва, Буриадын болон БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ны хяналтын байгууллагатай шууд харилцаа тогтоон ажиллаж байсан зэрэг нь манай Төрийн хяналтын байгууллагын гадаад харилцааны цар хүрээг илтгэнэ.

-Бусад орны Аудитын дээд байгууллагын дарга удирдлагууд зэрэг шахуу Монгол Улсад айлчилж байсан гэж сонссон?

– Манай гадаад харилцааны бас нэг чухал цаг үеийг 2004 он гэж болно. Тэр  зун 5 орны Төрийн аудитын байгууллагын дарга Монгол Улсад айлчлал хийсэн нь манай гадаад харилцаа ямар байсныг илэрхийлнэ. 2004 оны Улсын баяр наадмын өмнө Болгарын Тооцооны танхимын дарга Георги Николов, наймдугаар сарын эхээр БНХАУ-ын Ерөнхий аудитор Ли Жин Хуа, мөн сарын сүүлчээр ОХУ-ын Тооцооны танхимын дарга С.В.Степашин, есдүгээр сарын дундуур АНУ-ын Ерөнхий хянан шалгагч Дэвид Уолкер, есдүгээр сарын сүүлчээр Польшийн Хянан шалгах дээд танхимын дарга Мирослав Секула нар тус тус айлчилсан. БНХАУ, ОХУ, АНУ-ын дарга нарыг Н.Багабанди Ерөнхийлөгч хүлээн авч уулзаж байлаа.

-Бусад улсын Төрийн аудитын дээд байгууллагын туршлагаас суралцаж байсан нь манай улсын Төрийн аудитын байгууллагын хөгжил, төлөвшилд чухал үр нөлөө үзүүлсэн гэдэг?

-Тэгэлгүй яах вэ, бусад улс оронтой харилцан туршлага солилцоно гэдэг маш чухал. Австралийн Виктория мужийн Ерөнхий аудиторын алба манай 2 ажилтныг санхүүгийн тайлангийн аудитаар 3 сарын хугацаанд дадлагажуулсан бол АНУ-ын Төрийн хариуцлагын газарт манай 3 албан хаагч хагас жилийн сургалтад хамрагдаж, АНУ-ын төрийн аудитын стандарт, мэргэжлийн тасралтгүй сургалтын тогтолцоог судалж, нэвтрүүлсэн.

Түүнээс гадна ИБУИНВУ-ын Үндэсний аудитын газар манайд 2 зөвлөхөө урт хугацаагаар ажиллуулж, санхүүгийн аудитын TeamMate программ хангамжийн сорил, горимын сангаа ашиглуулж, аудитын үр өгөөж тооцох, аудитор сонгон шалгаруулах арга зүйгээ хуваалцсан.

Мөн Норвегийн Ерөнхий аудиторын алба Төрийн аудитын байгууллагын төв, орон нутгийн байгууллагын дарга, удирдлагад гүйцэтгэлийн аудитын сургалт зохион байгуулж, Үндэсний аудитын газарт анх удаа хараат бус түншийн үнэлгээ хийлгэсэн нь маш үр дүнтэй ажлын нэг байсан гэж үздэг. Турк, Кувейт, Малайзын төрийн аудитын байгууллага жил бүр манай албан хаагчдыг группээр нь өөрийн орондоо хүлээн авч, тусгай хөтөлбөрөөр сургалт зохион байгуулдаг байсан. Энэ бүхэн Төрийн аудитын байгууллагын ажилтнуудаа мэргэшүүлэх, сургаж хөгжүүлэхэд ихээхэн дэмжлэг болсон.

-Төрийн аудитын байгууллагад хэрэгжүүлж байсан урт хугацааны төсөл, хөтөлбөрийн хувьд онцлон нэрлэх ажлууд гэвэл?

-Миний ажиллаж байсан он жилүүд гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааны маш сайхан таатай, олон боломжийг нээж өгсөн үе байсан гэж хэлж болно. Хандивлагч орнууд, олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллаж, төсөл, хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байсан нь Төрийн хяналтын байгууллагын хөгжил дэвшилд ихээхэн түлхэц үзүүлсэн. Тухайлбал, Германы Техник хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн санхүүжилтээр “Төрийн хянан шалгах хороонд дэмжлэг үзүүлэх” төсөл нийтдээ 6 жилийн хугацаанд 2 үе шаттай, амжилттай хэрэгжсэн. ХБНГУ-ын эхлээд Хессен муж, дараа нь Берлин мужийн Аудитын шүүхтэй хамтран ажиллаж, олон ч сургалт, туршлага судлах хөтөлбөр зохион байгуулж, техник тоног төхөөрөмж хүлээн авсан зэрэг ихээхэн өгөөжтэй төсөл байсан. Төслийн ерөнхий зөвлөх, доктор Й.Хармс, зохицуулагч М.Россбах нар манай байгууллагын хөгжилд маш их хувь нэмэр оруулсныг дурдах ёстой.

Дэлхийн банкны санхүүжилтээр НБОУХ (Нягтлан бодогчдын олон улсын холбоо)-ноос гаргасан Аудитын олон улсын стандартыг монгол хэлнээ хөрвүүлж, санхүүгийн аудит хийхдээ ашигласан талаар өмнө дурдсан. Азийн хөгжлийн банкнаас Сангийн яаманд хэрэгжүүлж байсан төслийн санхүүжилтээр санхүүгийн аудитын TeamMate программ хангамж, сервер, файрвол, зөөврийн компьютер зэрэг техник хангамж авч, сургалт зохион байгуулан, санхүүгийн аудитад ашиглаж эхэлсэн төдийгүй IDEA программ хангамж авч, мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийхэд ашигладаг болсон. Уг төслийн шугамаар ИБУИНВУ-ын Үндэсний аудитын газрын ажилтан Сюзан Свинглер гүйцэтгэлийн аудитаар, Аёодежи Огунеми санхүүгийн аудитаар бүтэн жил хагасын хугацаанд зөвлөгөө өгч, гарын авлага боловсруулж өгсөн. Тухайн үед ажиллаж байсан манай аудиторууд, албан хаагчид эдгээр зөвлөхүүдээс маш их зүйл сурч мэдсэн гэж талархан дурсаж ярьдаг.

Энэ бүхэн нь шинэ тутам төрийн аудитын байгууллагын албан хаагчдыг олон улсын арга зүйгээс суралцахад ихээхэн дэмжлэг үзүүлсэн билээ. Дотооддоо ч мөн албан хаагчдаа сургахад маш их анхаарч, төвлөрсөн болон бүсчилсэн сургалтууд тогтмол зохион байгуулдаг байсан нь бидний ажилд үр дүнгээ өгдөг байлаа.

-Хяналт шалгалтын ажлыг олон жилийн турш өөрийн онцлогтоо тохируулан тогтмол хийж ирсэн манай улсын туршлагаас суралцаж байсан бусад орны Аудитын дээд байгууллагуудын тухайд та юу хэлэх вэ?

-Бид дандаа гадаадын туршлагыг судалдаг байсангүй, бас өөрсдийн хуримтлуулсан туршлага, арга зүйгээ бусадтай хуваалцдаг байсан. Тухайлбал: Вьетнамын аудиторууд манай улсад ирж, TeamMate программ хангамжийг ашиглаж буй арга туршлагыг судалсан. Киргизийн Тооцооны танхимын дарга, гишүүд, хэлтэс, албадын дарга нар ирж мөн туршлага судалж байв. Хожим миний бие Киргизийн Тооцооны танхимд зөвлөхөөр ажиллаж байсан. Бидний өөрчлөлт шинэчлэлийн туршлагыг олон улсын байгууллагууд ч дэмжиж, АНУ-ын Майами, БНСУ, Киргизэд болсон олон улсын хуралд урьж, илтгэл тавиулж байсныг дурсахад таатай байна. Түүнчлэн бид Дэлхийн банкны Төв байранд зочилж, өөрсдийн арга туршлагаасаа танилцуулж байлаа. Ер нь аудитад туршлага солилцох гэдэг маш чухал. Тиймээс ч ИНТОСАИ-н “Туршлагаа харилцан солилцвол бүгд хожно” (Mutual experience benefits all) гэсэн уриаг манай улсын Төрийн хяналтын байгууллага үйл ажиллагаандаа мөрдөж ирснээр ихээхэн амжилтад хүрсэн. Цаашид ч энэ уриаг мөрдлөг болгон ажиллана гэдэгт эргэлзэхгүй байна.