Монгол Улсын Ерөнхий аудитороор 2009-2012 оны хооронд ажиллаж байсан гавьяат эдийн засагч Ч.Раднаатай хийсэн ярилцлагыг толилуулж байна.
-Сайн байна уу. Юуны өмнө танд Төрийн хяналтын байгууллагын түүхт 100 жилийн босгон дээр Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч цолоор шагнуулсанд нь баяр хүргэе.
-Баярлалаа. Өндөр ойн жил төрийн өндөр шагнал хүртсэндээ баяртай байна. Нэгэн сэтгэлээр төрдөө зүтгэсний үр өгөөж, хамт ажиллаж байсан үe үeийн нөхдийн маань хичээл зүтгэлийн үр дүн гэж бодож байна.
-Ажлын гараагаа эхлүүлж, төрийн байгууллагатай холбогдсон тухай яриагаа эхлүүлье гэж бодож байна?
-Би сургууль төгсөөд, ажил хөдөлмөр эрхэлж улс нийгэмд хөдөлмөрөө үнэлүүлж, эхэлсэн үeэс л төрд зүтгэжээ. Тэр үeд хувийн хэвшил гэж байсан ч үгүй. Булган Аймгийн санхүүгийн хэлтсийн дарга, аймгийн үйлдвэр барилга, эдийн засаг санхүү эрхэлсэн орлогч, аймгийн Засаг дарга, УИХ-ын гишүүн, УИХ-ын даргын Эдийн засгийн бодлогын зөвлөх, Монгол Улсын Ерөнхий аудитор зэрэг албыг дөчөөд жил хашиж байгаад гавьяаны амралтаа авсан. Намайг УИХ-ын даргын Эдийн засгийн бодлогын зөвлөхөөр ажиллаж байх үед буюу 2008 онд намрын чуулган завсарлахын өмнө УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл дуудаж уулзаад, маргаашийн чуулганаар өөрийг чинь Монгол Улсын Ерөнхий аудитораар томилуулах саналыг оруулна гэж гэнэт мэдэгдсэн юм. Ерөнхий аудитор тайлан уншчихаад л сууж байдаг түвэг багатай алба биш, амаргүй даваа гэдгийг би УИХ-д 8 жил суусны хувьд эрх биш гадарлаж байсан учир хуучин албандаа байхыг хичээж байсан ч 2009 оны нэгдүгээр сарын 16-ны шөнө Монгол Улсын хоёрдох Ерөнхий аудитораар томилогдож, Төрийн хяналтын байгууллагатай ажил, амьдрал минь холбогдсон юм даа.
-Та Ерөнхий аудитораар томилогдоод хамгийн түрүүнд анзаарч, хэрэгжүүлэхэд анхаарсан зүйл юу байсан бэ. Ер нь ямар бодлого чиглэлийг барьж ажиллаж байв?
-Энэ байгууллага нь 1995 оноос Төрийн хянан шалгах хороо, 2003 оноос Төрийн аудитын байгууллага буюу Үндэсний аудитын газар байгуулагдан үйл ажиллагаагаа явуулж ирсэн болохоор байгууллага, хамт олны хувьд харьцангуй бэхжиж дадлагажсан байлаа. Төрийн хянан шалгах хорооны дарга, анхны Ерөнхий аудитор Л.Жавзмаа энэ байгууллагыг анх 1995 онд шинээр байгуулагдахад нь удирдаж, хүн хүч, байр сав, материаллаг бааз, хууль дүрэм, стандарттай болгох их ажлыг зохион байгуулж, олон жилийнхээ ажил хөдөлмөрийг зориулсны хүчинд төдий зэрэгтэй болгосныг тэмдэглэн хэлэх нь зүйтэй. Ажил хүлээж аваад байгууллагынхаа ажилтай танилцах, ажилтнуудтай уулзах, уншиж судлах гээд нэлээд шахуу ажиллаж билээ.
2008 оны санхүүгийн тайлан гарахад төсвийн 4 ерөнхийлөн захирагч төсвөө хэтрүүлсэн, 13 ерөнхийлөн захирагч тайлангаа 4-17 “ажлын хоног”-оор хуулийн хугацаанаас хоцроож ирүүлсэн, төсвийн ерөнхийлөн захирагчдын санхүүгийн тайланд аудит хийхэд тэдгээрийн 40% буюу 12 ерөнхийлөн захирагч “хязгаарлалттай”, аймгуудаас 9 буюу 42,8 хувь нь мөн “хязгаарлалттай” санал дүгнэлт авсан дүн гарч байсан. 2008 оны дүнгээр Төрийн аудитын байгууллагын үйл ажиллагааны үр дүнгийн үндсэн үзүүлэлтүүд болох төсвийн нэг төгрөгт ногдох үр өгөөж 6.97 төгрөг, нийт хүлээн зөвшөөрөгдсөн үр өгөөж 21.7 тэрбум төгрөг, акт, албан шаардлагаар төсөвт оруулсан мөнгө 4.1 тэрбум төгрөг болсон. Дээрх үзүүлэлтийг бууруулахгүй байх, сайжруулах, ахиулахыг хичээж ажиллах шаардлага тулгарч билээ. Төрийн аудитын байгууллагыг хүн хүч, материаллаг баазын хувьд улам бэхжүүлэх, хараат бус байдлаа дархлаажуулах, боловсон хүчний ёс зүй, ажлын хариуцлагыг улам өндөржүүлэх зэрэг байнга тавигдаж байдаг шаардлагуудыг тухайн үеийн нөхцөл боломжийнхоо хэмжээнд хэрэгжүүлэхийг байгууллага, хамт олноороо хичээн ажиллаж байлаа.
-Аудитаар илэрсэн зөрчил дутагдлыг арилгуулах, урьдчилан сэргийлэх ажлыг эрчимжүүлж аудитын үр өгөөжийг тооцож байх талаар 2009 он Төсвийн байнгын хорооноос танд даалгасан байдаг?
-Тийм. Аудитаар илэрсэн зөрчил дутагдлыг арилгуулах, урьдчилан сэргийлэх ажлыг эрчимжүүлж аудитын үр өгөөжийг тооцож байхыг даалгасан юм. Бид ч хэрэгжүүлэх ажил, арга хэмжээ авч ажилласан гэж боддог. УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл Төрийн аудитын байгууллагын удирдах ажилтнуудыг 2011 оны нэгдүгээр сарын 27-ны өдөр хүлээн авч уулзахдаа, “Төрийн аудитын байгууллагын 2010 оны үйл ажиллагааны үр дүнгийн үндсэн үзүүлэлтүүд 2008 онтой харьцуулахад 2-6 дахин өссөн байгаа нь Үндэсний аудитын газар болон аймгуудын аудитын байгууллагын ажил өнгөрсөн онд илүү ахицтай явагдаж үр дүнд хүрсэн байна” гэж хэлж болохоор байна гэсэн нь бидэнд урам зориг нэмж билээ.
Төрийн хяналтын байгууллагаас тавьсан акт, албан шаардлага, зөвлөмж заавал биелж байх учиртайг төсвийн шат шатны захирагчдад ойлгуулах нь чухал асуудал юм. Гэхдээ энэ аяндаа урсгалаараа биелээд хэрэгжээд явчихдаг асуудал биш. Хөрөнгө шамшигдуулсан, хууль, дүрэм журам хэрэгжүүлээгүй олон хүнийг бухимдуулж, тэдгээрт загнуулж зэмлүүлж, элдвээрээ дуудуулж, элс шороо цацуулж байж л бүтэж байгаа ажил шүү. Гаргасан шийдвэрт маань нөлөөлөх гэж элдвийн хүмүүсээр яриулна, утасдуулна, дарамтлуулна, гуйж гувшина, уйлж унжина, тэр бүрийг хүлээж аваад байвал бидний ажилд ахиц, үр дүн гарахгүй. Манайхан ийм л хүнд хэцүү амаргүй, хариуцлагатай албыг гүйцэтгэж яваа хүмүүс юм.
-Таныг ажиллаж байх хугацаанд гадаад харилцаа нэлээд өргөжиж, олон улсын аудитын дээд байгууллагуудтай нягт холбоотой ажиллаж байсан гэдэг. Энэ талаар дурсвал?
-ҮАГ-аас гадаад харилцаагаа бэхжүүлэх талаар Жавзмаа даргын үeэс л ихээхэн анхаарч олон талын арга хэмжээг санаачлан зохион байгуулж зохих үр дүнд хүрч байсан байдаг юм билээ. Аудитын дээд байгууллагын олон улсын болон Азийн байгууллагуудад гишүүнээр элсэж, эдгээр байгууллагаас зохион байгуулж байгаа Их хурлууд болон чуулган, сургалт, сeминаруудад идэвхтэй оролцож, төсөл хөтөлбөрт хамрагдаж байсан. 2009 онд Пакистан улсад болсон Аудитын дээд байгууллагуудын Азийн байгууллагын Их хурлаар Аудитын хорооны гишүүн орныг өрсөлдүүлэн сонгоход манай улс, 2 дахь удаагаа 3 жилийн хугацаагаар сонгогдож ажилласан нь Монгол Улсын Төрийн аудитын дээд байгууллага болох Үндэсний аудитын газрын нэр хүндийг өргөсөн чухал арга хэмжээ болсон юм. ОХУ, БНХАУ, Кувeйт, Норвeги, Турк, Вьeтнам зэрэг улстай хамтын ажиллагааны төлөвлөгөөтэй ажиллаж, манайхаас жил бүр ажилтнуудаа явуулж сургалтад хамруулдаг байлаа.
-2009-2012 онуудад аудитын үр дүн, мэдээллийг олон нийтэд хүргэх, сурталчлах, мэдээлэх тал дээр нэлээд анхаарч ажилладаг байсан талаар тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг. Аудиттай холбоотой мэдээллийг ямар байдлаар иргэд, олон нийтэд хүргэвэл тэдэнд илүү хүртээмжтэй өргөн цар хүрээтэй байх бол? Энэ талаар таны бодол юу вэ?
-Аудитын үр дүнгийн талаар тухайн байгууллага болон холбогдох дээд байгууллага, яам, агeнтлагт нь хүргэж мэдээлэхээс гадна олон нийтэд хүргэж мэдээлэх нь маш чухал. Олон нийт байнга давтан хийгддэг болон тусгайлан хийгдсэн аудитын дүнтэй шаардлагатай үeдээ ҮАГ-ын цахим хаягаар ороод танилцаж болдог байхаар зохион байгуулж хэвшсэн байсан.
Үндэсний аудитын газар нь жил бүр үйл ажиллагааны үр дүнгийн тайлангаа Байнгын хороонд танилцуулж ажлаа дүгнүүлж, нийтэд мэдээлдэг журмын дагуу ажилладаг байсан даа. Мэдээлэл өгөх зорилгоор тайлангаа аймаг, нийслэл, яамдад хүргүүлэхээс гадна хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаар дамжуулан олон нийтэд хүргэх нь үр дүнтэй байдаг юм билээ. Хяналт шалгалт хэдий чинээ ил тод байна, төдий чинээ олон нийтийн хүчийг дагуулдаг нь нэгэнт тодорхой болсон зүйл. Тиймээс аудитын үр дүнг олон нийтэд хүргэх, мэдээлэх тал дээр онцгой анхаарч байх шаардлагатай гэж бодож хичээж ажиллаж байсан.
-Аль ч байгууллагад хамт олны уур амьсгал, хандлага, онцлог ажлын бүтээмж, үр дүнд нөлөөтэй байдаг шүү дээ. Тухайн үед хамтарч ажиллаж байсан баг, хамт олныхоо талаар дурсамжаа хуваалцаач?
-Тийм шүү. Хамт олны уур амьсгал, нэгдмэл байдал хамгийн чухал. Манай байгууллагын үе үеийн түүхэнд үргэлж ахиц дэвшил гарч байсан нь жил жилийн үйл ажиллагааны үр дүнгийн үндсэн үзүүлэлтүүдийн өсөлтөөс харагдаж байгаа байх. Нэгэн цаг үeд нэг байгууллагад хамтран ажиллаж, төрийн хяналтын хүнд хэцүү, хариуцлагатай албанд элдвээрээ дуудуулж, сайн муу хэлэгдэн хамтран зүтгэж, ажлын ахиц дэвшил гаргалцаж явсан нийт ажилтнууддаа баярлаж явдгаа хэльe.
-Төрийн хяналтын байгууллагын үнэ цэнийг та юу гэж тодорхойлох вэ?
-Төрийн хяналт бол төрийн нүд, чих гэж тодорхой хэлсэн байдаг. Хяналтгүй юм уу, хяналт муутай болбол төр сохор, дүлий болчхож байна л даа. Сохор, дүлий бол яаж зөв сайн ажиллах вэ? Ангал байгааг мэдэхгүй тэмтчиж яваад л нисчихнэ шүү дээ. Тэгэхээр төрийн хараат бус хяналтын үнэ цэнэ маш өндөр юм. Тэгэхгүйн тулд төр нүд, чихээ байнга додомдож байх үүрэгтэй байдаг. Төрийн аудитын байгууллага хараат бус байдал нь дархлаажсан, хүн хүч, материаллаг баазын хувьд бэхэжсэн байх нь маш чухал. Төрийн хяналтын байгууллагыг 1932 онд татан буулгаж 15 жил, 1990 онд 2 дахь удаагаа татан буулгаж 5 жил төрийн хянан шалгах төвлөрсөн үйл ажиллагааг зогсоож байсан нь хараат бус байдал дархлаажаагүй байсны үр дагавар юм. Ингэж төрийг сохор, дүлий болгож байгаад дураараа авирлах нь аюултай. Тийм ч учраас 2011 онд НҮБ-аас Гишүүн орнууддаа төрийн хяналтын байгууллагын хараат бус байдлыг баталгаажуулахын тулд Үндсэн хуульдаа тусгайлсан зүйл, заалт оруулахыг уриалсан байдаг. Харин УИХ 2020 онд Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлтөөр, төрийн санхүү, төсвийн хяналтыг хараат бусаар хэрэгжүүлэх байгууллагын бүрэн эрх, зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны журмыг хуулиар тогтоох тухай заалт оруулж баталсан нь тун чухал үйл явдал боллоо гэж харж байна.
-Залуу аудиторуудад та ямар зөвлөгөө өгөх вэ? Аудитор хүн ямар зарчмыг баримталж ажиллах ёстой байдаг гэж та боддог вэ?
-Аудитор хүний эрхэмлэх хамгийн гол зүйл бол “Ёс зүй” юм даа. Ёс зүйгүй шударга бус хүн хэчнээн ч эрдэм чадалтай байгаад, хэчнээн ч зөрчил дутагдал илрүүлээд нэмэргүй. Өнөөгийн нийгэмд газар аваад байгаа авлигын асуудал нь хараат бус хөндлөнгийн хяналт шалгалт хүчгүйдсэн, ёс зүй муу байгаатай ч холбоотой байж болзошгүй. Иймд залуучууд эрдэм боловсролоосоо илүүтэй ёс зүйг л эрхэмлэж байх шаардлагатай юм шүү.
Үндсэн хуулийн өдрийг тохиолдуулан зохион байгуулсан танин мэдэхүйн АХА тэмцээнд нягтлан бодогч О.Мягмарсүрэн амжилттай оролцлоо.
Монгол Улсын Их Хурлын Тамгын газраас аймгийн иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын…
